Πρωτοπρ. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού, Δρ. Θ.- Dr. PHIL

Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Επειδή όμως παραμένει η ποικιλία των απόψεων πάνω σ’ αυτό το θέμα, κάθε μαρτυρία, προερχόμενη μάλιστα από χώρο και χρόνο εγγύτατα προς τα γεγονότα, είναι πάντα ευπρόσδεκτη στο χώρο της έρευνας. Μ’ αυτή την προϋπόθεση θεώρησα χρήσιμο να παρουσιάσουμε μία σπουδαία – και στο σύνολο της άγνωστη μέχρι σήμερα – μαρτυρία για την έναρξη της Επανάστασης του 1821, που βρήκα κατά την έρευνά μου στο Αρχείο της αγγλικής Ιεραποστολικής Εταιρείας «London Missionary Society”, που φυλάσσεται στην «Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών» του Πανεπιστημίου του Λονδίνου ^(5). Επειδή δε η υπόθεση αυτή συνδέεται τοπικά με τη Ζάκυνθο, χαίρω ιδιαιτέρως που παρέχεται η ευκαιρία να τιμήσω με αυτή ένα εκλεκτό και σεβαστό Ακαδημαϊκό Διδάσκαλο, πρότυπο ακαδημαϊκού ήθους, συναδελφικότητας και ανθρωπιάς, τον Ομότιμο Καθηγητή της Σχολής Αρχιτεκτόνων του «ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΕΤΣΟΒΙΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ», κ. Διονύσιο Ζήβα.

 Jante, April 26^th 1821

Reverend and Dear Sir,

Most happy should I be, and it would relieve me much in my desolate and almost lonely state, to be able to give an interesting account of the advancement of Bible Societies etc. – in the Ionian Isles, and on the continent of Greece; but political disturbances, swallow up almost every thing besides.

With such things I feel very little inclination to have any concern; yet the present state of affairs is extraordinary in some measure, and if not so interesting to the Directors, a sketch of them will be, yet least information.

The Greeks having been long weary of their oppressive rulers, the Turks, resolved, if possible, to throw off the yoke, and Apr(il) 14^th 1821 commenced a resolution in Patrass, which, according to appointment, took place on the same day, in all the principal parts of the Peloponnesus.

The first reports here represented the Greeks // as completely triumphant, but these were afterwards decidedly contradicted. The Turks took refuge in the Castle of Patrass, where about eight hundred collected and were in possession of many pieces of canons. At times they have come out against the Greeks, and the Greeks, have eventually left Patrass, so that there is no one remaining in the place with the exception of a few servants of the Consuls. They have retired to the country in the Morea and some to the Ionian Isles. Very little of Patrass remain now. It is almost entirely turned to ashes, between the two contending parties. The British Consul’s house has not been touched.

Vast numbers of the Moriots have taken the alarm and left the country. More than six thousand have come to Zante, principally women and children. This distress and poverty are exceedingly great, many of them going from door to door craving charity. A liberal collection has been made for them in this island, but his will last only for a time. The rebellion has lately spread in Romalia on the North of the Gulf of Lepanto. The contention is now fierce in Lepanto. The Greeks are in possession of Athens.

What will be the result it is difficult to conceive. In the Morea the Greeks are much worse and quite in despair. From Constantinople, the hinge on which the whole must turn, no notices have yet arrived, nor is it known whether or not there has been any revolution there. The Greeks had placed much confidence in the // aid they supposed the Emperor of Russia would afford them. But the last Corfu Gazette, which was received here two days since, contains an article, which has quite dispirited them. It would appear that the Emperor had been advised of what might take place in Greece, and that a hope was entertained of this concurrence. But his letter printed in the Gazette fully expresses his intention not to interfere and he directs his Ambassador at Constantinople to assure the Port of his determination to remain entirely neutral.

It is said a considerable army of Greeks has been collected in Walachia and is now under the command of a person who was formerly an officer in the Russia service.

O! that I could transmit, in connection with the above, some leasing accounts respecting the progress of spiritual things. But as yet it is only [seed] time. The seed is precious (;) and the harvest probably may be distant, yet; blessed be God, it is certain.

To God, who is wise in counsel and excellent in working, all must be left ^(8).

I remain, Rev(erent) and Dear Sir,

Your most Ob(edien)t Servant.

I. Lownders.

Μετάφραση

Ζάκυνθος, 26 Απριλίου 1821

 Σεβάσμιε και αγαπητέ κύριε,

Ελπίζω ότι το τελευταίο γράμμα μου της 24^ης Ιανουαρίου ελήφθη και μ’ αυτό θα μάθατε την θλιβερή μου κατάσταση. Χαίρω, που μπορώ να σας πληροφορήσω στην παρούσα ευκαιρία, ότι εγώ και τα τρία παιδιά μου είμεθα αρκετά καλά. Είχα ένα επεισόδιο με μία ενόχληση στη χολή πριν από λίγες ημέρες από την οποία έχω πλήρως αναλάβει.

Θα ήμουν πολύ ευτυχής και θα αισθανόμουν μεγάλη ανακούφιση σ’ αυτήν την κατάσταση της στενοχώριας και σχεδόν μοναξιάς μου, αν μπορούσα να δώσω μίαν ενδιαφέρουσα αναφορά για την πρόοδο των Βιβλικών Εταιριών κλπ στα Ιόνια Νησιά και στην Ελληνική Χερσόνησο. Όμως οι πολιτικές ταραχές απορροφούν το ενδιαφέρον για κάθε άλλη υπόθεση.

Οι Έλληνες, εξουθενωμένοι πια από τα καταπιεστικά αφεντικά τους, τους Τούρκους, αποφάσισαν, ει δυνατόν, να αποτινάξουν το ζυγό, και στις 2 Απριλίου 1821, άρχισαν επανάσταση στην Πάτρα, η οποία μετά από συνεννόηση, έλαβε χώρα την ίδια μέρα σ’ όλα τα κύρια μέρη της Πελοποννήσου.

Το σπίτι του Άγγλου Προξένου έχει μείνει άθικτο.

Μεγάλος αριθμός Μωραϊτών έχει τρομοκρατηθεί και εγκατέλειψε τη Χώρα. Πάνω από έξι χιλιάδες έχουν έρθει στη Ζάκυνθο, βασικά γυναίκες και παιδιά. Η απελπισία και η φτώχεια τους είναι ανυπολόγιστα μεγάλες, και πολλοί από αυτούς γυρίζουν από πόρτα σε πόρτα εκλιπαρώντας βοήθεια. Έγινε γι’ αυτούς ένας γενναιόδωρος έρανος στο Νησί, αλλά θα διαρκέσει μόνο για μία φορά. Η επανάσταση εξαπλώθηκε τελευταία στη Ρούμελη (Romalia) βόρεια του κόλπου της Ναυπάκτου (Lepanto). Η ένταση είναι τώρα θηριώδης στη Ναύπακτο. Οι Έλληνες έχουν στα χέρια τους την Αθήνα.

Είναι δύσκολο να κρίνουμε, ποιο θα είναι το αποτέλεσμα. Στον Μωριά οι Έλληνες έχουν χτυπηθεί πολύ και βρίσκονται σε απόγνωση. Από την Κωνσταντινούπολη, το σημείο αναφοράς όλης της υποθέσεως, δεν έχουν έλθει ακόμη ειδήσεις ούτε είναι γνωστό, αν έχει λάβει χώρα ή όχι κάποια επανάσταση εκεί. Οι Έλληνες είχαν δώσει μεγάλη εμπιστοσύνη στη βοήθεια, που υπέθεταν, ότι θα τους έδινε ο Αυτοκράτορας της Ρωσίας.

Λέγεται, ότι ένας σημαντικός στρατός από Έλληνες συγκεντρώθηκε στη Βλαχία (Walachia), ο οποίος βρίσκεται υπό τις διαταγές ενός προσώπου, που ήταν άλλοτε αξιωματικός στη ρωσική υπηρεσία (Σημ. ΓΔΜ: εννοεί τον Αλ. Υψηλάντη και τον Ιερό Λόχο του).

Ω, να μπορούσα να σας μεταδώσω, σχετικά με τα ανωτέρω, κάποια ευχάριστη αναφορά, που να αφορά την πρόοδο των πνευματικών υποθέσεων! Επί του παρόντος όμως βρισκόμαστε στον καιρό της σποράς. Η σπορά είναι πολύτιμη και η συγκομιδή μπορεί να βραδύνει αλλά, ας είναι ευλογητός ο Θεός, είναι βέβαιη. Αν έχει γίνει επανάσταση στην Κωνσταντινούπολη, θα δημιουργήσει σοβαρό εμπόδιο στην εκτύπωση των Γραφών εκεί, κάτι που πολύ επιθυμούμε να γίνει πραγματικότητα. Ας τα αφήσουμε όλα στο Θεό, που είναι «σοφός εν βουλή και θαυμαστός εν έργοις (…)⁽⁹⁾.

 Ι. Λάουντς

ΣΧΟΛΙΑ

Το Γράμμα μας δίνει τη δυνατότητα να υπογραμμίσουμε κάποια σημεία του, που έχουν για το θέμα μας ιδιαίτερη σημασία.

1. Είναι, πρώτα, φανερή η ισχυρή εντύπωση, που προκάλεσε και σ’ αυτούς τους ξένους η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, ανεξάρτητα από τις ειδικές προϋποθέσεις ενός εκάστου, όπως ο Lowndes, που το ενδιαφέρον του επικεντρωνόταν αποκλειστικά στις υποθέσεις της Εταιρίας του. Αντιλαμβάνεται όμως από την πρώτη στιγμή, ότι το γεγονός είναι «έκτακτης σημασίας» και κυρίως ότι δεν πρόκειται για υπόθεση τοπικού χαρακτήρα, αλλά για εξέγερση του Ελληνισμού εναντίον των Τούρκων. Δεν πρόκειται, συνεπώς, για μια απλή κοινωνική εξέγερση, αλλά πρώτιστα για γεγονός εθνικό με παλλαϊκή συμμετοχή. Ο αγώνας απέβλεπε στην αποτίναξη του ζυγού (yoke) και στρεφόταν εναντίον των Τούρκων τυράννων και της καταπίεσής τους. Η καταπίεση προερχόταν από τους ξένους κατακτητές (oppressive rulers, the Turks) και όχι από Συνέλληνες ισχυρούς. Παρ’ όλο δηλαδή, που η σύγχρονη πολιτική της Χώρας του ευνοούσε την Τουρκία και θα είχε κάθε λόγο να παρουσιάσει διαφορετικά τον αγώνα των Ελλήνων, λόγω της ειλικρίνειας, που του επέβαλλε και η Θεολογική ιδιότητά του, μένει αντικειμενικός και δίνει στην Εταιρία του το αληθινό πρόσωπο της Ελληνικής Επαναστάσεως, που και η έρευνα έχει τεκμηριώσει.

2. Το σπουδαιότερο όμως είναι, ότι σύμφωνα με τις πληροφορίες του Lowndes, που προέρχονταν και από πρόσωπα της Ζακύνθου, με τα οποία διατηρούσε φιλικές σχέσεις, αλλά και από τα πλήθη, που καθημερινά κατέφθαναν από τον Μωριά, η εξέγερση άρχισε στις 4 Απριλίου δηλαδή στις 23 Μαρτίου με το Ιουλιανό / Παλαιό ημερολόγιο, και σ’ αυτή την ημερομηνία καταλήγει και ο Απόστολος Βακαλόπουλος ⁽¹⁰⁾.

Ως τόπο έναρξης της επανάστασης αναφέρει μεν ο Lowndes την Πάτρα, αλλά προσθέτει ότι, μετά από «συνεννόηση», η εξέγερση «έλαβε χώρα την ίδια μέρα σ’ όλα τα κύρια μέρη της Πελοποννήσου». Για «ορισμένη ημέρα», μετά δηλαδή από συνεννόηση, άλλο αν κάποιες πρωϊμότερες αψιμαχίες Ελλήνων και Τούρκων στο Μωριά έμειναν εκτός συμφωνίας, μιλεί και ο Βακαλόπουλος ⁽¹¹⁾. Η Πάτρα εξάλλου βρέθηκε απ’ αρχής στο επίκεντρο λόγω της θέσης της και της σημασίας της για Έλληνες και Ξένους. Αλλά και οι νεώτεροι ερευνητές συμπίπτουν με την εκτίμηση του Lowndes: Έναρξη, δηλαδή στις 22 – 23 Μαρτίου στα Καλάβρυτα, στην Πάτρα και την Καλαμάτα (καθηγητής Διον. Ζακυθηνός και πρόξενος Σολαίρ). Η μαρτυρία του άγγλου μισσιονάριου, συνεπώς, προστίθεται στις προηγούμενες, και δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί και λόγω της ευφυΐας και κριτικότητάς του, αλλά και της άμεσης γνώσης των πραγμάτων.

3. Ο Lowndes αναφέρεται, σύμφωνα και πάλι με τις πληροφορίες του, και στα πολεμικά γεγονότα, που είναι ακόμη αμφίρροπα. Η περιγραφή του συμπίπτει με την κατασταλαγμένη πια ιστοριογραφία ⁽¹²⁾. Η ερήμωση της Πάτρας και η καταστροφή της προκάλεσε δέος, χαρά δε στους Άγγλους προξενούσε το γεγονός, ότι το σπίτι του βρετανού Προξένου στην Πάτρα «έμεινε άθικτο». Ο Lowndes κάνει λόγο και για την επέκταση της εξέγερσης στη Ρούμελη (Romalia), τη δυσχερή θέση των Ελλήνων αγωνιστών και κατοχή από αυτούς της Αθήνας. Δεν μπορούσε εξάλλου να αφήσει αδιάφορους τους Ξένους, όπως ο Lowndes, η καταφυγή στη Ζάκυνθο χιλιάδων γυναικόπαιδων (σε έξι χιλιάδες τα ανεβάζει στις 14 Απριλίου) και την απελπιστική τους κατάσταση ⁽¹³⁾. Η επίδοσή τους στη ζητειανιά (from door to door craving charity) θυμίζει τη «Γυναίκα της Ζάκυνθος» του Εθνικού μας Ποιητή, Διονυσίου Σολωμού.

4. Ο Lowndes εκφράζει, ακόμη, τον φόβο, μήπως η επανάσταση δεν έχει κέντρο τον Μωριά, αλλά την Κωνσταντινούπολη. Και κατά τη δική του πεποίθηση και γνώση το σημείο αναφοράς ήταν η Πόλη. Στην αρχή τουλάχιστον , άγνωστο αν αυτό το γνώριζε ο άγγλος Πράκτορας, η επανάσταση είχε οικουμενικό μεγαλοϊδεατικό χαρακτήρα ⁽¹⁴⁾. Την πεποίθησή του δε ενίσχυε η δράση του Αλεξ. Υψηλάντη και του Ιερού Λόχου του στη Βλαχία. Από τα τέλη του 18^ου αι. (Ρήγας) η ευρωπαϊκή πολιτική είχε πεισθεί, ότι η ετοιμαζόμενη εξέγερση ήταν υπόθεση όλης της Ρωμηοσύνης, με στόχο την Πόλη και την Αυτοκρατορία και όχι την μικρή Ελλάδα του Μωριά και της Στερεάς/Ρούμελης. Γνώριζε επίσης ο Lowndes την απογοήτευση των επαναστατών από τη στάση του Τσάρου της Ρωσίας και την επιλογή από αυτόν της ουδετερότητας.

5. Βέβαια, στο σημείο αυτό ο προβληματισμός του άγγλου μισσιονάριου δεν επικεντρωνόταν στους στόχους της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά στην τύχη της μισσιοναριστικής προσπάθειας. Η ανησυχία του Lowndes και των Μισσιοναριστικών Εταιριών ήταν δικαιολογημένη, διότι, αν κατευθυνόταν η Επανάσταση στην Πόλη, θα κινδύνευε το σπουδαιότερο έργο τους την περίοδο αυτή, δηλαδή η εκτύπωση της μετάφρασης της Αγίας Γραφής στην Κωνσταντινούπολη, με την ήδη αποκτημένη επίσημη άδεια (sanction) του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που θα άνοιγε το δρόμο στις μισσιοναριστικές τους δραστηριότητες και ευρύτερες επιδιώξεις στον ελλαδικό χώρο και στη Μικρά Ασία. Αυτή ήταν η αγωνία του, όπως το φανερώνει και η κατακλείδα του γράμματός του.

Αποδεικνύεται, συνεπώς, σημαντικότατο το γράμμα αυτό του άγγλου Μισσιονάριου Isaac Lowndes για τις ειδήσεις που προσφέρει, ενισχύοντας ή συμπληρώνοντας τα μέχρι σήμερα γνωστά στην έρευνα της Ελληνικής Επανάστασης. Ιδιαίτερη σημασία έχει ως προς τον προσδιορισμό του χρόνου έναρξής της (23 Μαρτίου / 4 Απριλίου) και τόπου (με κοινή απόφαση: Καλάβρυτα – Πάτρα – Καλαμάτα). Η γνώση και του άγγλου Μισσιονάριου για «κοινή συνεννόηση» τον πελοποννησιακών πόλεων είναι ανάγκη, επιτέλους, να σταματήσει τις διενέξεις για το θέμα αυτό, που μειώνουν τελικά τη σημασία και της ίδιας της Επανάστασης και της συμμετοχής σε αυτήν.

Σημειώσεις

1. Τόμοι Α-Η, Θεσσαλονίκη 1974-1988.

2. Βλ. Αποστόλου Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού. Η Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση (1821 – 1829), Τόμος Ε’, Οι προϋποθέσεις και οι βάσεις της (1813-1822), Θεσσαλονίκη 1980; σελ. 325-349: Η έκρηξη του κινήματος και οι κύριες εστίες του, Αχαΐα και Μάνη (σ’ αυτό υπάρχει και η σχετική βιβλιογραφία).

3. Στο ίδιο, σ. 329.

4. Στο ίδιο.

5. Για την δραστήρια αυτή “Society” (L.M.S.) βλ. π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού, Το Ζήτημα της Μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ’ αιώνα, Αθήνα 2004² , σ. 23 (βιβλιογραφία).

6. Ο Lowndes (1787/8-1873) υπήρξε ο αρχαιότερος Προτεστάντης Μισσιονάριος στην Μεσόγειο. Σπούδασε στο Manchester και Gosport. Από το 1814 ήταν Agent της L.M.S. Μετά από τριετή παραμονή στη Μάλτα για προετοιμασία (π.χ. εκμάθηση της Ελληνικής 1816-1819) εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο (1.4.1819-1822) και μετά στην Κέρκυρα (1822-1845), όπου το αγγλικό καθεστώς τον διόρισε σε υψηλή θέση στον χώρο της Παιδείας. (βλ. π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού, Το Ζήτημα της Μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ’ αιώνα, Αθήνα 2004² , σ. 186 επ.).

7. Τα αρχειακά στοιχεία του γράμματος είναι: Greek Mission, Box 2, Folder 1, Νο 12.

8. Job 12,13

9. Ιώβ 12,13.

10. Όπ. Π.

11. Βλ. σημ. 3.

12. Βλ. Απ. Ε. Βακαλοπούλου, οπ. π. σ. 325 επ.

13. Για το γεγονός αυτό βλ. στου Απ. Βακαλοπούλου, σ. 336.

14. Βλ. π. Γ. Δ. Μεταλληνού, Ελληνισμός Μετέωρος, Αθήνα 1992, σ. 19.

Δακτυλογράφηση: Β. Κ.