Συχνά οι προφήτες τής Αγίας Γραφής προφήτευαν σημαντικές εσχατολογικές προφητείες, τών οποίων αγνοούσαν την εσχατολογική διάσταση, νομίζοντας ότι προφήτευαν για τη δική τους εποχή. Αυτό φαίνεται πως νόμιζε και ο "Δευτεροησαΐας", προφητεύοντας την απελευθέρωση τών υπόδουλων Ισραηλιτών στη Βαβυλώνα, όπως φαίνεται από την ακόλουθη ανάλυση τού κ. Δημήτρη Καϊμάκη, στο σχετικό του άρθρο, που αναδημοσιεύουμε εδώ.

Τον καιρό της αιχμαλωσίας έζησε και έδρασε στη Βαβυλώνα κάποιος πολύ σημαντικός προφήτης, του οποίου όμως αγνοούμε το όνομα. Συμβατικά τον αποκαλούμε Δευτεροησαΐα.¹ Αυτός πρώτος, παρουσιάζοντας μια ιδιαίτερη εσχατολογική χροιά στο μήνυμά του. έδωσε μια νέα ελπίδα στον εξόριστο Ισραήλ. Ως συνεχιστής αυτού του προφήτη εμφανίστηκε, στην Παλαιστίνη πλέον, κάποιος μαθητής του, ο οποίος ζώντας τη νέα κατάσταση των ανθρώπων που επέστρεψαν από τη Βαβυλώνα, δίνει μια νέα διάσταση στο εσχατολογικό μήνυμα του δασκάλου του², η οποία όσον αφορά την παράσταση που μας δίνει για τα έσχατα, είναι χαρακτηριστική. Ας την παρακολουθήσουμε από πιο κοντά³.

16c. Θα ξεχαστούν οι προηγούμενες θλίψεις, θα εξαφανιστούν από τα μάτια μου.

17. Γιατί να, θα δημιουργήσω νέους ουρανούς και μια καινούργια γη. Δε θα θυμάται κανείς πια τα παλιά, δε θα ξανάρχονται στη σκέψη.

18. Ας είστε γεμάτοι ευφροσύνη και ας δοξάζετε αιώνια, γι' αυτό που πρόκειται να κάνω, γιατί να, θα κάνω από την Ιερουσαλήμ μια δοξολογία και από το λαό μου μια ευφροσύνη.

19. Θα δοξολογήσω στην Ιερουσαλήμ, στο λαό μου. Θα είμαι γεμάτος χαρά. Δεν θα ξανακούσει κανείς εκεί κλάματα και κραυγές.

20. Δεν θα υπάρχουν νεογέννητα που δε ζουν παρά λίγες μέρες ούτε γέροντες που δε συμπληρώνουν τα χρόνια τους, γιατί ο πιο νέος θα πεθάνει στα εκατό του, αυτός που δε θα φτάνει τα εκατό θα θεωρείται αμαρτωλός.

21. Θα κτίσουν σπίτια και θα κατοικήσουν σ' αυτά, θα φυτέψουν αμπέλια και θα φάνε από τους καρπούς τους.

22. Δε θα κτίσουν για να κατοικήσει κάποιος άλλος, δε θα φυτέψουν για να φάει κάποιος άλλος, γιατί οι μέρες του λαού μου θα εξισωθούν μ' αυτές των δέντρων. Και οι εκλεκτοί θα χρησιμοποιήσουν αυτό που κατασκεύασαν τα χέρια τους.

23. Δεν θα κοπιάζουν πια μάταια, δεν θα γεννήσουν παιδιά προορισμένα για τη φρίκη, αλλά θα είναι μια ομάδα ευλογημένων του Γιαχβέ, αυτοί και οι απόγονοί τους.

24. Έτσι πριν να φωνάξουν, εγώ θα απαντήσω. Θα τους έχω ακούσει ενώ ακόμη θα μιλούν.

25. Ο λύκος και το αρνάκι θα βόσκουν μαζί. Το λιοντάρι σαν το βόδι θα τρώει άχυρο, και το φίδι θα τρέφεται με σκόνη. Κανείς δεν θα προξενήσει πια ούτε κακό, ούτε βία σ' όλο το άγιο βουνό μου, λέγει ο Κύριος.

Ο Δευτεροησαΐας στο μήνυμά του ανήγγειλε ότι ο ίδιος ο Γιαχβέ θα ήταν αυτός που θα οδηγούσε τους εξόριστους Ιουδαίους από τη Βαβυλώνα στην Ιερουσαλήμ. Οι περιγραφές που μας δίνει είναι μεγαλειώδεις⁴. Παραμένουν όμως ως εικόνες που οραματίζεται ο προφήτης για την επιστροφή του λαού. Είναι γνωστό ότι μετά το διάταγμα του Κύρου ένας σημαντικός αριθμός εξόριστων αποφάσισε να επιστρέψει στην Παλαιστίνη⁵.

Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να είχαμε συγκεκριμένες αφηγήσεις αυτών των γεγονότων. Είναι όμως πολύ περίεργο το ότι αυτά τα περιστατικά δεν χαράχτηκαν στη μνήμη ούτε της γενιάς που τα έζησε, ούτε της επόμενης. Η επιστροφή δεν συνοδεύτηκε όπως φαίνεται από θαυμαστά περιστατικά και γεγονότα. Τίποτε παρόμοιο με την έξοδο από την Αίγυπτο. Αυτοί που πήραν μέρος δεν τη θεώρησαν ούτε ως κάποιο βασικό γεγονός της ιστορίας σωτηρίας του λαού. Πουθενά δεν παρουσιάζεται ως η πραγματοποίηση μιας σπουδαίας προφητικής πρόρρησης. Για τους Ιουδαίους, οι προφητείες του Δευτεροησαΐα φαίνεται πως έμειναν απραγματοποίητες. Η κατάσταση βέβαια του λαού άλλαξε ριζικά. Η φρίκη της αιχμαλωσίας έδωσε τη θέση της στα μικρά ή μεγάλα προβλήματα που ακολούθησαν την επανένταξη στα νέα δεδομένα της επιστροφής.

Η κατάσταση της ιεροσολυμιτικής κοινότητας μετά την επιστροφή από την αιχμαλωσία ήταν τρομερά συγκεχυμένη. Αυτή την εποχή εμφανίζεται ο Τριτοησαΐας με προφανή σκοπό να παρηγορήσει και πάλι τον Ισραήλ. Τα κοινωνικά και διοικητικά δεδομένα ήταν κυριολεκτικά καταστροφικά για το λαό⁶. Το μήνυμά του ξαναπαίρνει το γνωστό και από άλλους προαιχμαλωσιακούς προφήτες θέμα της δικαιοσύνης. Χωρίς αυτήν δεν είναι δυνατό να πετύχει τίποτε ο Ισραήλ. Το στοιχείο αυτό τονίζεται υπερβολικά από τον προφήτη μας, σε συνδυασμό μάλιστα με τις μάταιες λατρευτικές συνήθειες που ο ίδιος απορρίπτει τονίζοντας την ανάγκη κοινωνικής αλληλεγγύης⁷.

Όσο κι αν φαίνεται λίγο περίεργο, ο λαός την εποχή που ζει ο προφήτης, αν και διοικείται από το ιερατείο, παρέμενε απελπιστικά άπιστος. Ο προφήτης χρησιμοποιεί θεολογικά επιχειρήματα για να εξηγήσει το ότι η σωτηρία αργεί ακόμη να έλθει. Αυτό βέβαια δεν οφείλεται στη θέληση του Γιαχβέ, αλλά στα πολλά σφάλματα της κοινότητας⁸. Ο Θεός του Ισραήλ τείνει το χέρι του για να βοηθήσει το λαό του, αυτός όμως αρνείται επίμονα να δεχθεί την επέμβαση του Γιαχβέ. Γι' αυτό μια τρομερή κρίση και τιμωρία πρόκειται να κτυπήσει αυτούς που αρνούνται το χέρι βοήθειας που τους προσφέρεται⁹.

Ο προφήτης δε διστάζει να χωρίσει στα δυο τον Ισραήλ. Σ' αυτούς που δεν δέχονται το χέρι του Γιαχβέ και σ' αυτούς που θα δεχθούν την ευλογία του. Δυστυχώς ξέρουμε ελάχιστα πράγματα σχετικά με τις ιδιαιτερότητες της λατρευτικής ζωής των πιστών την εποχή που γράφεται η προφητεία. Οπωσδήποτε όμως θα συνέβαιναν στο χώρο της λατρείας πράγματα απαράδεκτα για έναν αληθινό πιστό του Γιαχβέ. Αυτά προκαλούσαν κατά κάποιο τρόπο το Θεό του Ισραήλ¹⁰. Άμεση συνέπεια ήταν η απομάκρυνση της σωτηρίας, όχι όμως για όλο το λαό. Ο προφήτης αγγέλλει με μεγάλο ενθουσιασμό τον ερχομό της σωτηρίας, μιας σωτηρίας που συνδέεται με τον ερχομό της νέας βασιλείας, στην οποία θα πάρουν μέρος μόνο οι πιστοί του Γιαχβέ¹¹.

Για τον Δευτεροησαΐα η Σιών βρισκόταν στο τέλος του μηνύματός του και συνδεόταν άμεσα με την εσχατολογική προοπτική του προφήτη. Στον Τριτοησαΐα η Σιών αποτελεί το σημείο εκκίνησης. Η πόλη του Θεού βρίσκεται πάντοτε σε αναμονή. Δεν εξαγοράστηκε ακόμη, κραυγάζει συνεχώς προς τον Γιαχβέ. Δεν είναι δύσκολο να αναγνωρίσει κανείς στο μήνυμά του την απορία που υπήρχε στο λαό σχετικά με τη σωτηρία της Σιών. Κανένας δισταγμός όμως δεν τον σταματά. Υπάρχει σιγουριά για το ότι ο Γιαχβέ θα πλησιάσει και πάλι την πόλη του. Ο προφήτης είναι σίγουρος, γι' αυτό και δε διστάζει να δηλώσει στους συγχρόνους του ότι, ακόμη και αν καθυστέρησε για λίγο, ο Θεός θα έλθει για να μεταμορφώσει την πόλη του. Η μεταμόρφωση αυτή θα γίνει στα πλαίσια της εσχατολογικής προοπτικής μέσα στην οποία εντάσσεται το μήνυμα του προφήτη. Μετά μια κρίση κατά την οποία θα τιμωρηθούν όλοι οι ασεβείς, θα ακολουθήσει μια νέα κατάσταση πραγμάτων. Ένας καινούργιος κόσμος.

Ο προφήτης στο σημείο αυτό δεν μένει απλώς στην παράσταση που είχαν οι παλαιότεροι προφήτες, οι οποίοι συνέδεαν τη μεσσιανική ευτυχία με την επιστροφή και πάλι στον παράδεισο¹². Ούτε και απορρίπτει αυτή την εικόνα¹³. Αντίθετα τη χρησιμοποιεί εντάσσοντάς την στα πλαίσια του νέου ουρανού και της νέας γης που εξαγγέλλει.

Αυτό που είναι χαρακτηριστικό, σ' αυτό τον εσχατολογικό πίνακα που μας δίνει ο προφήτης, είναι η δημιουργία νέων ουρανών και νέας γης, και μιας Ιερουσαλήμ που προορίζεται μόνο για τη χαρά. Δε γίνεται πουθενά λόγος για κάποιο νέο Ισραήλ, ούτε και για νέα δημιουργία του ανθρώπου. Ο προφήτης όσον αφορά την πίστη σε μια μετά θάνατον ζωή παραμένει σε κλασικά σχήματα. Η ζωή του ανθρώπου μπορεί να επιμηκυνθεί. Οι πιστοί Ιουδαίοι είναι δυνατό να ξεπεράσουν τα εκατό χρόνια, όπως ακριβώς και οι πατριάρχες που έζησαν σε μια πολύ μακρινή γι' αυτόν εποχή¹⁴. Παραμένουν όμως θνητοί. Δεν σκέφτεται ο προφήτης και δεν εξαγγέλλει καμιά ριζική αλλαγή για την ανθρώπινη ύπαρξη. Η πίστη στην ανάσταση των νεκρών είναι κάτι το τελείως άγνωστο για τον προφήτη μας, ο οποίος αν και αγγέλλει το μήνυμά του στη μεταιχμαλωσιακή εποχή, δεν έχει να μας πει τίποτε νεότερο για τη μετά θάνατον ζωή απ' αυτό που πίστευαν οι προαιχμαλωσιακοί προφήτες¹⁵. Και γι' αυτόν το τέλος του ανθρώπου έρχεται με το θάνατο, ακόμη και αν η συμμετοχή στη βασιλεία του Θεού του επιτρέπει να επιμηκύνει για αρκετά ακόμη χρόνια τη ζωή του¹⁶. Βέβαια η νέα Ιερουσαλήμ με την εξαφάνιση κάθε πηγής θλίψης και δυστυχίας και την ουσιαστική μετατροπή της σε παράδεισο, αποτελεί το πρότυπο της εσχατολογικής Ιερουσαλήμ, ενός τόπου στον οποίο προσδοκούν να ζήσουν οι δίκαιοι και οι σοφοί, της λίγο μεταγενέστερης αποκαλυπτικής γραμματείας¹⁷.

Ένα ακόμη στοιχείο που σχετίζεται με τα θεολογικά δεδομένα της εποχής, στην οποία ζει ο προφήτης, είναι και η έννοια της συλλογικότητας. Ο Ισραήλ υπάρχει ως μια μεγάλη κοινωνία ανθρώπων, όπου το άτομο από μόνο του δεν έχει απολύτως καμία αξία¹⁸. Ατομική σωτηρία με την έννοια που την βλέπουμε εμείς σήμερα, δεν υπάρχει για τον προφήτη. Η συμμετοχή ολόκληρης της κοινότητας των πιστών στη μελλοντική βασιλεία είναι κάτι το νοητό και θεμιτό. Η κοινότητα αυτή μπορεί να αποτελείται μόνο από το γνωστό ιερό κατάλοιπο, αλλά για τον πιστό Ιουδαίο αυτό απαρτίζει τον ίδιο τον Ισραήλ. Η εικόνα που μας δίνει ο προφήτης για τη μελλοντική βασιλεία του Θεού είναι ουσιαστικά η συμμετοχή των πιστών με τη μορφή του ιερού κατάλοιπου σε μια κατάσταση πλήρους ευδαιμονίας, σ' έναν κόσμο χωρίς βάσανα, αδικίες και προπαντός τη φρίκη του πολέμου. Τα πάντα σ' αυτόν θα παρέχονται πλουσιοπάροχα έτσι ώστε τίποτε να μη λείπει από τους ανθρώπους, οι οποίοι ως εκ τούτου θα ζουν σε μια κατάσταση διαρκούς χαράς και αγαλλίασης. Η παρουσία του Θεού ανάμεσα στο λαό του είναι η κατακλείδα στην εσχατολογική παράσταση του προφήτη.

Σημειώσεις

1. Για το έργο και τη δράση του προφήτη βλ. Δ. Καϊμάκη, Σιών και Ιερουσαλήμ στον Δευτεροησαΐα, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 11-22.

2. Και αυτού τού προφήτη αγνοούμε το όνομα. Συμβατικά οι ερευνητές τον αποκαλούν: Τριτοησαΐα. Βλ. σχ. Blble de Jerusalem σ. 1079.

3. Πρόκειται για την ενότητα Ησ. 65. 16c-25.

4. Κεφ. 40, 1-11.

5. Για τα ιστορικό περιστατικό της περιόδου αυτής βλ. G. Fohrer, Geschichte Israels. Heidelberg 1979³, σ. 196 εξ.

6.  Ησ. 57, 1 εξ.

7.  Ησ. 58, 1 εξ.

8. G. von Rad. Theologie des Alten Testaments τ. 2. München 1965, σ. 288.

9. Hσ. 65. 1 εξ.

10. Hσ. 53. 3.

11. Βλ. σχ. και G. Fohrer, Jesaia 40-46. Züricher Bibelkommentare, Zürich 1964. σ. 256 εξ.

12. Πρβλ. Ησ. 11. 6 εξ.

13. Βλ. και H.D. Preuss. Jahweglaube und Zukunftserwartung. BWANT 87. Stuttgart - Berlin - Köln - Main 1968. σ. 100.

14. Γεν. 25. 7 εξ. 35. 29 βλ. και Ιώβ 42. 16.

15. Για τη διαχρονική παρουσίαση του θέματος της ανάστασης των νεκρών στην Π.Δ. βλ. Δ. Καΐμάκη. Η ανάσταση τών νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 1994.

16. Βλ. και R. Martln - Achard, Ί.' Esperance des croyants d' Israel face a la Mort selon Esaie 65. 16c-25 et selon Daniel 12, 1- 4’ RHPhR 59. 1979, σ. 445.

17. Για το ρόλο που παίζουν οι σοφοί και οι δίκαιοι στην αποκαλυπτική γραμματεία και για το τι πιστεύεται για τη μετά θάνατον ζωή τους βλ. G. Wied, Der Auferstehungsglaube des spaten Israel in seiner Bedeutung für das Verhältnis von Apokalyptik un Weisheit, Bonn 1967, σ. 26 εξ.

18. Ο Ν. Π. Μπρατσιώτης κάνει μια διαχρονική παρουσίαση της θέσης του ατόμου στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της αρχαίας Μέσης Ανατολής και στην Π.Δ. Βλ. σχ. Η θέσις του ατόμου εν τη Παλαιά Διαθήκη. Αθήναι 1988⁵.