Ο Μαξ Βέμπερ ήταν Γερμανός κοινωνιολόγος, ιστορικός και φιλόσοφος (1864-1920) και είχε μεγάλη επίδραση στους συγχρόνους του και τους μεταγενέστερους κοινωνιολόγους.

Στο παρελθόν, και μάλιστα το έτος 1994, ένα χρόνο πριν εκλεγώ Μητροπολίτης, έγραψα ένα κείμενο με τίτλο «Ο καπιταλισμός ως γέννημα τής δυτικής μεταφυσικής, κατά τον Max Weber», το οποίο δημοσιεύθηκε στο βιβλίο μου με τίτλο «Γέννημα και θρέμμα Ρωμηοί» (σελ. 123-184).

Εκεί ανέλυα μια από τις βασικές θεωρίες του, η οποία προκάλεσε μεγάλη συζήτηση μεταξύ τών επιστημόνων, για την σχέση μεταξύ τής προτεσταντικής ηθικής και τού πνεύματος τού καπιταλισμού.

1. «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα τού καπιταλισμού»

Με ενδιέφερε αυτή η θεωρία τού Μαξ Βέμπερ, γιατί ήταν στον αντίποδα τού απόλυτου ιδεαλισμού τού Χέγκελ και τού ιστορικού υλισμού τών Ενγκελιανών και τού Μαρξ, που προήλθε από τον διαλεκτικό υλισμό. Επίσης, οι θεωρίες τού Μαξ Βέμπερ με ενδιέφεραν, γιατί εντόπισε το πώς το πνεύμα τού Καπιταλισμού προήλθε από τον απόλυτο προορισμό, τον ευσεβιστικό ατομισμό, τον ασκητισμό και το καθήκον για το επάγγελμα, όπως καλλιεργήθηκε στον χώρο τού Προτεσταντισμού.

Μελέτησα, λοιπόν, επισταμένως το βιβλίο τού Μαξ Βέμπερ «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα τού καπιταλισμού», σε μετάφραση τού Μιχ. Κυπραίου και πρόλογο-θεώρηση-επιμέλεια τού καθηγητή Βασίλη Φίλια (εκδ. Gutenberg) και προσπάθησα να καταλάβω το βαθύτερο νόημά του. Μάλιστα στην εισαγωγή του ο καθηγητής Βασίλης Φίλιας γράφει ότι «αν εξαιρέση κανείς το "Κεφάλαιο τού Μαρξ", ασφαλώς δεν υπάρχει βιβλίο από την περιοχή τών κοινωνικών επιστημών που να προκάλεσε τόσες και τόσο έντονες συζητήσεις και αντιδράσεις όσο το έργο αυτό τού Μαξ Βέμπερ». Αυτό δε το βιβλίο το θεωρεί «διάσημο».

Επίσης, το βιβλίο αυτό τού Μαξ Βέμπερ κυκλοφόρησε και σε μια άλλη μετάφραση τού Δημοσθένη Κούρκοβικ με δική του ενημερωτική εισαγωγή (εκδ. Κάλβος).

Ακόμη, για το όλο έργο τού Μαξ Βέμπερ ενδιαφέρουσα ανάλυση διαβάζουμε στο σημαντικό βιβλίο τού καθηγητή Βασίλη Φίλια με τίτλο «Μαξ Βέμπερ: συστηματική κοινωνιολογία και μεθοδολογία, μια εισαγωγή στο έργο του» (εκδ. Νέα Σύνορα). Μάλιστα, ο Βασίλης Φίλιας γράφει ότι ο Μαξ Βέμπερ ανήκει στους συγγραφείς εκείνους που είναι «ογκόλιθοι, γιατί το έργο τους είναι τιτάνιο, οι στόχοι τους ξεπερνάνε κάθε μέσο όρο· είναι στόχοι, που μόνο μεγαλοφυείς μπορούσαν να βάλουν σε μεγαλοφυά κλίμακα». Επισημαίνει δε ότι «ο Μαξ Βέμπερ στέκεται αναμφισβήτητα δίπλα στον Μαρξ σαν η μεγαλύτερη μορφή όχι μόνο τής κοινωνιολογίας, αλλά γενικότερα τών κοινωνικών επιστημών».

Το κεντρικό θέμα τού κειμένου μου με τίτλο «Ο καπιταλισμός ως γέννημα τής δυτικής μεταφυσικής, κατά τον Max Weber», που έγραψα πριν 26 χρόνια, είναι η ανάλυση αυτού τού περιφήμου βιβλίου τού Βέμπερ «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα τού καπιταλισμού». Το κείμενό μου διαμορφώθηκε στις εξής επί μέρους ενότητες: «Η αξία τού έργου τού Max Weber», «Η οριοθέτηση τού καπιταλισμού», «Η μεταφυσική τού καπιταλισμού», «Οι κρίσεις τών δυτικών ερμηνευτών για τις απόψεις τού Max Weber», «Η Ρωμηοσύνη και το πνεύμα τού καπιταλισμού».

Μεταξύ τών άλλων επεσήμανα ότι, παρά την κριτική που έγινε στο βιβλίο τού Μαξ Βέμπερ, από διαφόρους άλλους ειδικούς, όπως τις εξέθεσε σε βιβλίο του ο Robert Green, τελικά η θεωρία τού Μαξ Βέμπερ είναι μεγαλειώδης και πρωτότυπη και κανείς δεν μπορεί να παρερμηνεύση την σχέση μεταξύ τού «πνεύματος τού καπιταλισμού» και τής «προτεσταντικής ηθικής».

Όσοι έκριναν αρνητικά τις απόψεις τού Μαξ Βέμπερ, το έκαναν από τις δικές τους ιδεολογίες, αλλά δεν μπόρεσαν να τις απορρίψουν ολοκληρωτικά.

Βέβαια, όταν ο Μαξ Βέμπερ έκανε λόγο για καπιταλισμό δεν εννοούσε απλώς την συσσώρευση τού κεφαλαίου από αγάπη προς τον πλούτο, αλλά ομιλούσε για το «πνεύμα τού καπιταλισμού», «ως ορθολογική καπιταλιστική οργάνωση τής ελεύθερης εργασίας». Και αυτό συνδέεται στενά με τον δυτικό τρόπο ζωής, που διακρίνεται για την πίστη στην μεταφυσική, τον απόλυτο προορισμό, τον ορθολογισμό, τον ηθικισμό και τον ασκητισμό με τον ιδιαίτερο δυτικό προτεσταντικό τρόπο ζωής.

Όπως έχει σημειωθή, αυτό το πνεύμα τού καπιταλισμού παρατηρείται και στον Ρωμαιοκαθολικισμό, αλλά τελικά οι Προτεστάντες με την βίωση τής ελευθερίας και την ελεύθερη σκέψη, το ανέπτυξαν περισσότερο, οπότε ο φιλελευθερισμός έχει στενή σχέση με τον καπιταλισμό.

Είναι σημαντικό να δούμε πώς ο Μαξ Βέμπερ κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα. Στο κείμενό μου που προανέφερα επεσήμανα ότι ο Χέγκελ ισχυριζόταν ότι η ιστορική εξέλιξη και πρόοδος τής ανθρωπότητος καθορίζεται από την επίδραση τών αιωνίων αγαθών τής δικαιοσύνης, τής ελευθερίας και τής ισότητας. Ο μαθητής του Μπάουερ δίδασκε ότι η πορεία τού ιστορικού βίου δεν ρυθμίζεται από τις αιώνιες ιδέες, αλλά από την καθοδήγηση που προέρχεται από την αυτοσυνειδησία και την διανοητική ενέργεια τών μεγαλοφυών ιστορικών προσωπικοτήτων. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς υποστήριζαν ότι αυτό που καθορίζει την πορεία τής ιστορίας δεν είναι ούτε οι ιδέες, ούτε οι προσωπικότητες, αλλά οι οικονομικές συνθήκες τής παραγωγής τών αγαθών.

Ο Μαξ Βέμπερ μελέτησε όλα αυτά τα ρεύματα σκέψεως, μεγάλωσε σε αυτό το περιβάλλον που καθόρισε και προσδιόρισε ο ιστορικός υλισμός και είδε την γένεση τού καπιταλισμού και γενικώς τού κοινωνικού γίγνεσθαι όχι τόσο στον υλικό παράγοντα, αλλά στον θρησκευτικό.

Επομένως, στο έργο του «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα τού καπιταλισμού» ανέλυσε ότι η θεολογία που αναπτύχθηκε στον δυτικό χώρο, κυρίως στον κύκλο τών Προτεσταντών, συνετέλεσε στην ανάπτυξη τού καπιταλισμού ως συστήματος και τρόπου ζωής.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι το έργο αυτό τού Μαξ Βέμπερ ήταν μια συνθετική έκφραση τών ιδεολογικών ρευμάτων που προηγήθηκαν, ήτοι τού Χέγκελ, τού Μπάουερ και τών Μαρξ και Ένγκελς και μιας περαιτέρω επεξεργασίας τους.

Βέβαια, έγινε μεγάλη συζήτηση μεταξύ τών επιστημόνων πάνω στο κατά πόσον ο καπιταλισμός ως σύστημα, ήταν εξέλιξη τής προτεσταντικής ηθικής, και διατυπώθηκαν πολλές απόψεις, πράγμα που δείχνει την απήχηση τών σκέψεων τού Μαξ Βέμπερ. Εν πάση περιπτώσει οι απόψεις τού Μαξ Βέμπερ είναι πολύ πιο σύγχρονες από άλλες κοινωνιολογικές θεωρίες. Αυτό δεν είναι αντικείμενο τού παρόντος άρθρου.

2. Οι τρεις μορφές εξουσίας

Μια από τις βασικές απόψεις-θεωρίες τού Μαξ Βέμπερ είναι οι τρεις μορφές εξουσίας, που παρατηρούνται στην κοινωνία, σε διάφορες ιστορικές περιόδους.

Ο Καθηγητής Θεοδόσης Πελεγρίνης, αναλύοντας την σκέψη τού Μαξ Βέμπερ, αναφέρεται στις τρεις μορφές εξουσίας.

Πρόκειται πρώτον για την παραδοσιακή μορφή εξουσίας, «σύμφωνα με την οποία η εξουσία καθορίζεται και διατυπώνεται από τους τρόπους ζωής τού παρελθόντος και την αυθεντία τών πρεσβυτέρων».

Δεύτερον, την χαρισματική μορφή εξουσίας, «σύμφωνα με την οποία πηγή εξουσίας είναι ιδιαίτερα προικισμένα πρόσωπα με θρησκευτική και μαγική συνήθως ακτινοβολία».

Και τρίτον την γραφειοκρατική μορφή εξουσίας, «σύμφωνα με την οποία βάση τής εξουσίας αποτελούν οι καθιερωμένοι νόμοι ή κανόνες και οι κατεστημένες δομές».

Συγχρόνως υπογραμμίζει ότι «οι κοινωνικές μεταβολές επέρχονται, όταν μια χαρισματική προσωπικότητα κατορθώνει να καταλύσει τους παραδοσιακούς δεσμούς τής κοινωνίας με το παρελθόν της». Επισημαίνει δε ότι «ο κρίσιμος παράγων στη συμπεριφορά μιας κοινωνίας είναι η γραφειοκρατία, η οποία μπορεί να προσλάβει τρεις μορφές: την πατριαρχική, την προγονική και την νομική ή λογική».

Έτσι, κατά τον Μαξ Βέμπερ, αυτοί οι «τρόποι εξουσίας» αποτελούν τις «αξονικές μορφές», βάσει τών οποίων διαμορφώνεται η φυσιογνωμία τής κοινωνίας και όχι οι «τρόποι παραγωγής», όπως υποστήριζε ο Καρλ Μαρξ.

Πέρα από αυτό, κατά το «Φιλοσοφικό Λεξικό τού Cambridge», «ένας από τους κύριους θεωρητικούς στόχους τής δουλειάς τού Βέμπερ ήταν να κατανοήσει πώς οι κοινωνικές διαδικασίες "εξορθολογίστηκαν" εξετάζοντας διάφορα θέματα από τη γερμανική φιλοσοφία τής ιστορίας και από το έργο τού Hegel ως κομμάτια τής κοινωνικής θεωρίας». Ο εξορθολογισμός συνίσταται «από την επιλογή τών πιο αποδοτικών μέσων για την επίτευξη τών σκοπών τού δρώντος υποκειμένου και κάτι τέτοιο συνεπάγεται ότι το υποκείμενο διαμορφώνει κρίσεις σχετικά με τις συνέπειες τών πράξεων και τών επιλογών του».

Γράφοντας ο Μαξ Βέμπερ για την πολιτική ως επάγγελμα, επισημαίνει ότι «οι επαγγελματίες πολιτικοί πρέπει να πράττουν σύμφωνα με μια ηθική τής ευθύνης, που αφορά στις συνέπειες τών πράξεών μας και όχι σύμφωνα με μια "ηθική τού φρονήματος", που αφορά στις αφηρημένες αρχές τών έσχατων σκοπών».

Ακόμη, ο Μαξ Βέμπερ στο βιβλίο του με τίτλο «Προτεσταντική Ηθική και το πνεύμα τού Καπιταλισμού» προειδοποιεί ότι «ο ρατσιοναλισμός αφυδατώνει τις πηγές τής αξίας και κατασκευάζει ένα "σιδερένιο κλουβί" μιας αυξάνουσας γραφειοκρατικοποίησης, που έχει ως αποτέλεσμα την έλλειψη νοήματος και ελευθερίας στην κοινωνική ζωή».

Αυτό είναι πολύ σημαντικό, για να δη κανείς την ενότητα τής κοινωνίας και την συνεργασία μεταξύ τών τριών μορφών εξουσίας.

3. Η καλή οργάνωση και η ενότητα τής κοινωνίας

Μέσα στην ιστορία δεν υπήρξαν αμιγείς τύποι εξουσίας, αλλά η υπεροχή τού ενός ή τού άλλου τύπου εξουσίας. Υπήρξαν ηγέτες, οι οποίοι με τα φυσικά χαρίσματά τους έπεισαν τον λαό και άσκησαν εξουσία σε βάρος τών άλλων ειδών εξουσίας, όπως έγινε με τον Χίτλερ. Γι’ αυτό, για την καλή διοργάνωση μιας πολιτείας είναι απαραίτητη η καλή συνύπαρξη και συλλειτουργία όλων τών τύπων και μορφών εξουσίας.

Έτσι, η νόμιμη ή γραφειοκρατική εξουσία δεν πρέπει να αγνοή την παραδοσιακή (ήθη και έθιμα) εξουσία, και την χαρισματική (ανθρώπους με κύρος στην ειδικότητά τους) εξουσία. Ούτε η χαρισματική εξουσία να παραγνωρίζη την παραδοσιακή και νόμιμη ή γραφειοκρατική εξουσία. Ούτε, βεβαίως, και η παραδοσιακή εξουσία να παραθεωρή την νόμιμη ή γραφειοκρατική και χαρισματική εξουσία. Σε μια ευνομούμενη Πολιτεία πρέπει να υπάρχη συνεργασία όλων. Αυτό, άλλωστε, καθορίζει με αυθεντικό τρόπο το Σύνταγμα τής Χώρας μας.

Αυτό προσπάθησα να παρουσιάσω σε μια από τις εμφανίσεις μου στην τηλεόραση, ομολογουμένως στα στενά χρονικά πλαίσια μιας ενημερωτικής εκπομπής. Είχα υπ' όψη μου όλη αυτήν την θεωρία που προανέφερα.

Εκείνη την χρονική περίοδο ο Αρχιεπίσκοπος απέστειλε επιστολή στον Πρωθυπουργό για να ανοίξουν οι Ιεροί Ναοί για τους πιστούς, αλλ' όμως ενώ γινόταν λόγος για σταδιακή επαναφορά στην κανονικότητα, μετά το lockdown (καραντίνα) τής κοινωνίας, δεν καθοριζόταν χρονοδιάγραμμα λειτουργίας τών Ιερών Ναών.

Έτσι, ανέφερα ότι κατά τον Μαξ Βέμπερ πρέπει να συνεργάζονται στενά όλοι οι φορείς τής κοινωνίας, για να μην υπάρξη δυσαρμονία στην κοινωνία μεταξύ Κράτους, πολιτών και χαρισματούχων, εννοώντας τους ειδικούς επιστήμονες, την Εκκλησία κ.α. Μέσα στα πλαίσια αυτά χρησιμοποίησα την λέξη εκτροπή, από την μη καλή συνεργασία, και ποτέ δεν εννοούσα εκτροπή τού πολιτεύματος. Άλλωστε, σε όλα τα κείμενά μου τών σαράντα ετών, εκτός τών άλλων, φαίνεται και η δημοκρατική ευαισθησία μου.

Η λέξη «εκτροπή», κατά το Λεξικό Liddell- Scott, έχει πολλές έννοιες, όπως «εις το πλάγιον τροπή», «το τρέπεσθαι κατά μέρος», «αποφυγή», «τού ονόματος εκτροπή, παραλλαγή αντικατάστασις δι' ετέρας ισοδυνάμου λέξεως». κλπ. Κατά δε το Λεξικό τού Δημητράκου η λέξη «εκτροπή», εκτός τών ανωτέρω, έχει και την έννοια «η απομάκρυνσις εκ τινος αρχικής κατευθύνσεως, απόκλισις», «αποφυγή», «αποστροφή», «εκτροπή λόγου, παρέκλισις εκ τού θέματος», «εκτροπή ονόματος» κ.α.

Μερικοί, όμως, προφανώς από ταχύτητα, χωρίς να κατανοήσουν το όλο σκεπτικό μου και χωρίς να με ρωτήσουν τι ακριβώς εννοούσα με αυτήν την φράση, εξέφρασαν την δυσαρέσκειά τους.

Βέβαια, σε άλλες συνεντεύξεις μου την ίδια εκείνη ημέρα, και στον ίδιο τηλεοπτικό σταθμό και σε άλλους, μού δόθηκε η ευκαιρία να εξηγήσω το νόημα και τις απόψεις τού μεγάλου Γερμανού κοινωνιολόγου και το νόημα τών δικών μου λόγων. Και μάλιστα υποστήριξα ότι δεν μπορούμε να είμαστε «θηρευτές λέξεων» και να κρίνουμε κάποιον, χωρίς να εντοπίσουμε όλη την σκέψη του.

Ο άνθρωπος πρέπει να είναι ανοικτός σε κάθε πρόκληση και όχι «μονοδιάστατος». Έχω υπ' όψη μου την σκέψη τού Μαρκούζε, ο οποίος μιλούσε με άλλη αφορμή, για τον «μονοδιάστατο άνθρωπο» και την «μονοδιάστατη κοινωνία» και κρίνει «τον αυτοματισμό και κομφορμισμό τού τεχνολογικού ορθολογισμού, που οδηγεί σε μια αλλοτρίωση τού σημερινού ανθρώπου, σε μια νοοτροπία καταναλωτού, σε μια υποταγή στο βιομηχανικό κατεστημένο», σήμερα δε σε άλλα σύγχρονα κατεστημένα.

Επομένως, ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να υπερβαίνη τον ορθολογισμό, τον ηθικισμό και την κάθε είδους απολυταρχία.

4. Το μυστήριο τής Εκκλησίας και η σύγχρονη ζωή

Σχεδόν έναν μήνα, από τότε που μού ανέθεσε η Διαρκής Ιερά Συνοδος να την εκπροσωπήσω στην αντιμετώπιση τού νέου κορωνοϊού, από την πλευρά τής Εκκλησίας, εμφανίσθηκα σχεδόν σε εκατό (100) τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς, υποστήριξα τις αποφάσεις τής Ιεράς Συνόδου, που ήταν κατά βάση σε εναρμόνιση με τις αποφάσεις τής Πολιτείας, και αυτό το έκανα με σοβαρότητα, υπευθυνότητα, επιχειρηματολογία και ηρεμία.

Όσοι ζούμε μέσα στην Εκκλησία γνωρίζουμε ότι η Εκκλησία, η θεία Λειτουργία είναι ένας χώρος μυστηρίου που αναπαύει τον άνθρωπο, που υπερβαίνει την διελκυστίνδα μεταξύ ορθολογισμού και ηθικισμού, που συνδέει Θεό και άνθρωπο, μυστήριο και ιστορία, εσωτερικότητα και κοινωνικότητα, παρελθόν, παρόν και μέλλον, είναι το ένδοξο περιεχόμενο τής Ρωμηοσύνης, είναι η εξουσία τού Σταυρού και τής Αναστάσεως τού Χριστού, είναι η εξουσία τής κένωσης και τής προσφοράς.

Ο Χριστός και η Εκκλησία Του δεν ασχολούνται με διάφορες μορφές εξουσίας, αλλά η εξουσία τους είναι αυτή που απορρέει από την «Βασιλεία τού Θεού», που δεν έχει σχέση με την Βασιλεία τού κόσμου τούτου, αλλά ζη μέσα στον κόσμο.

Στην προς Διόγνητον επιστολή (που είναι ένα κείμενο που γράφηκε γύρω στα 200 μ.Χ.), μεταξύ τών άλλων χαρακτηρίζεται με πολύ ευστοχία ο τρόπος ζωής τών Χριστιανών.

Γράφεται ότι οι Χριστιανοί «Πατρίδας οικούσιν ιδίας, αλλ' ως πάροικοι· μετέχουσι πάντων ως πολίται, και πάνθ' υπομένουσι ως ξένοι· πάσα ξένη πατρίς εστίν αυτών, και πάσα πατρίς ξένη... Πείθονται τοις ωρισμένοις νόμοις, και τοις ιδίοις βίοις νικώσι τους νόμους. Αγαπώσι πάντας, και υπό πάντων διώκονται».

Σεβόμαστε το πολίτευμα τής χώρας μας, το οποίο είναι δημοκρατικό, στο οποίο ζούμε, αλλά έχουμε και έναν άλλο τρόπο ζωής, γιατί θέλουμε να ικανοποιήσουμε τις ψυχικές μας ανάγκες.

Έτσι, επειδή ζούμε σε μια ευνομούμενη πολιτεία πρέπει να συνεργαζόμαστε στενά με όλους τους φορείς της, για το καλό όλων μας. Γι' αυτόν τον λόγο προσευχόμαστε σε κάθε θεία Λειτουργία για τους άρχοντες:

«Δος αυτοίς, Κύριε, ειρηνικόν το βασίλειον, ίνα και ημείς εν τη γαλήνη αυτών ήρεμον και ησύχιον βίον διάγωμεν, εν πάση ευσεβεία και σεμνότητι». Αυτό, όμως, δεν αμνηστεύει την ευθύνη τών αρχόντων για την χρήση τής εξουσίας και θα δώσουν λόγο στον λαό και στον Θεό.

Όλοι πρέπει να καταλάβουν ότι η Εκκλησία, κατά τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, «ιατρείον εστι πνευματικόν», που δίνει τα κατάλληλα φάρμακα, είναι «οικία κοινή πάντων», και «ου γαρ χρυσοχοείον, ουδέ αργυροκοπείον εστιν η Εκκλησία, αλλά πανήγυρις αγγέλων».

Επομένως, με τις παρεμβάσεις που έκανα τον τελευταίο καιρό, κατ' εντολήν τής Ιεράς Συνόδου και υπακοής σε Αυτήν, υποστήριζα κυρίως και προ παντός τις αποφάσεις της, την επιστολή που έστειλε ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος στον Πρωθυπουργό και εξέφραζα το κλίμα και την δυσφορία που επικρατούσε σε ανθρώπους τής Εκκλησίας για το κλείσιμο τών Ιερών Ναών.

Φυσικά, είμαστε υποχρεωμένοι να προστατεύουμε την δημόσια υγεία, αλλά έχουμε και υποχρέωση να ικανοποιούμε τις ανάγκες τής ψυχής μας που πεινά και διψά για Θεό.

Το ότι είμαστε υποχρωμένοι να προστατεύουμε την δημόσια υγεία, το βλέπουμε σε μια υποσημείωση τού αγίου Νικοδήμου τού Αγιορείτου στον 66ο (ΞΣΤ΄) Αποστολικό Κανόνα, που μού την υπέδειξε κάποιος κληρικός.

Ο άγιος Νικόδημος έχοντας υπόψη του την φονική πανώλη, γράφει: «Σημείωσε ότι ως φονεύς καταδικάζεται και εκείνος ο άνθρωπος, ο οποίος εν καιρώ πανώλης ηξεύρωντας ότι είναι μεμολυσμένος, υπάγει εις οίκους, και πολιτείας, και μολύνει και τους άλλους, και γίνεται πολλών φόνων αίτιος» (Πηδάλιον, σ. 86).

Και επειδή άρχισα το κείμενο αυτό με τις απόψεις τού Μαξ Βέμπερ για την «προτεσταντική ηθική και το πνεύμα τού καπιταλισμού», αλλά και για τις τρεις μορφές εξουσίας, θέλω να καταλήξω με μια ρήση τού μεγάλου αυτού Γερμανού κοινωνιολόγου, την οποία ανέφερα σε μια από τις εμφανίσεις μου στην τηλεόραση.

Σύμφωνα με τον Μαξ Βέμπερ, «αναμφίβολα όλη η ιστορική εμπειρία επιβεβαιώνει την αλήθεια ότι ο άνθρωπος δεν θα είχε επιτύχει το εφικτό, αν δεν είχε ξανά και ξανά προσπαθήσει να φθάσει το ανέφικτο».