Περί της ελεύθερης βούλησης, απόσπασμα, του νευροεπιστήμονα και ομότιμου καθηγητή Ηλία Κούβελα. Θέμα/πρόβλημα που πολλούς νευροεπιστήμονες ταλανίζει και με απόψεις αλληλοαντικρουόμενες μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας.

Η ουμανιστική ιδεολογία ορισμένων οδηγεί στη διαμόρφωση του λεγόμενου συμβατισμού και το αδιέξοδο επισημαίνεται από τη πτέρυγα εκείνη που, επισημαίνει ότι, συσκοτίζεται με επιστημονικό τρόπο ένα πρόβλημα, μη παρέχοντας και την ανάλογη λύση. Επιλέγω το ακόλουθο ως τροφή για περαιτέρω σκέψεις...

«Είναι γνωστό πως η πρώιμη επιστημονική σκέψη είχε μια απόλυτα ντετερμινιστική (αιτιοκρατική) αντίληψη για το σύμπαν. Πίστευε, δηλαδή, ότι για οτιδήποτε συμβαίνει ευθύνεται κάτι που προηγουμένως έχει συμβεί, και, επομένως, ότι τίποτα δεν μπορεί να συμβεί με άλλον τρόπο από αυτόν με τον οποίον ήδη συμβαίνει.

Για να θυμηθούμε τα λόγια του μαθηματικού Μαρκήσιου ντε Λαπλάς: «Αν ένα ον γνώριζε σε μια συγκεκριμένη στιγμή όλες τις δυνάμεις της φύσης και τις θέσεις των σωμάτων που υπάρχουν στο σύμπαν... θα μπορούσε να προβλέψει με μια εξίσωση την κίνηση όλων των σωμάτων του σύμπαντος, μεγαλύτερων και μικρότερων· για ένα τέτοιο ον τίποτα δεν θα ήταν αβέβαιο, το μέλλον θα ήταν το ίδιο σαφές με το παρελθόν».

Η προφανής, όσο και συνταρακτική συνέπεια αυτής της εκδοχής για τη πραγματικότητα μας είναι ότι αυτό που με αυτάρεσκη βεβαιότητα ονομάζουμε ελεύθερη βούληση είναι μια πλάνη, μια έννοια που δεν μπορεί να υπάρξει. Τον πανικό που δημιουργεί στο μυαλό των απλών (και όχι μόνον) ανθρώπων ένα τέτοιο ενδεχόμενο ανέλαβε να διασκεδάσει ο Καρτέσιος, υποστηρίζοντας ότι αποτελούμαστε από δυο σφαίρες, μία φυσική και μία πνευματική, και ότι η πνευματική δεν υπακούει στους νόμους της φυσικής. Το όχι λιγότερο σοβαρό, βέβαια, πρόβλημα που άφηνε προς επίλυση αυτή η άποψη ήταν η εξεύρεση του τρόπου επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των δυο σφαιρών. Η Καρτεσιανή όμως τοποθέτηση, που φαίνεται να σώζει την ελεύθερη βούληση, υιοθετήθηκε από τους απλούς ανθρώπους και από τις οργανωμένες κοινωνίες.

Οι απλοί άνθρωποι, εκτός των άλλων, διαπίστωναν ότι με αυτό το σχήμα μπορούσαν να παραμείνουν τόσο ελεύθεροι απέναντι στους άλλους ανθρώπους, όσο και συνδεδεμένοι με τον Θεό τους. Οι κοινωνίες (δηλαδή οι ίδιοι πάλι άνθρωποι) διαπίστωναν, επίσης, ότι με αυτό το σχήμα είχαν τη δυνατότητα να αποτιμήσουν/αξιολογήσουν μεμονωμένες ή συλλογικές συμπεριφορές και να οργανώσουν ένα πολιτικό και νομικό σύστημα που επιτρέπει την επιδοκιμασία/επιβράβευση του "καλού" και την αποδοκιμασία του "κακού". Γιατί αλλιώς, σκεφθείτε μία κοινωνία που παραιτείται της (ψευδ)αίσθησης ότι μπορεί να επιλέγει τους κατά το δυνατόν καλύτερους κυβερνήτες, ή που θεωρεί ότι δεν μπορεί να καταδικάσει κάποιον εγκληματία, επειδή για τις εγκληματικές πράξεις του δεν ευθύνεται αυτός αλλά οι δυνάμεις του σύμπαντος!

Το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα όμως, οι συντονισμένες προσπάθειες των νευροεπιστημόνων  και οι διαδοχικές επιτυχίες τους στην κατανόηση της φυσιολογικής και παθολογικής λειτουργίας του νευρικού συστήματος, αποκαλύπτουν βαθμιαία ότι η ευθύνη για τις πράξεις μας διαμορφώνεται στο όργανο της συμπεριφοράς, δηλαδή στον εγκέφαλο. Έτσι, τα τελευταία χρόνια συζήτησης του προβλήματος νους/εγκέφαλος, πολλοί (νευρο)επιστήμονες συγκλίνουν στην παραδοχή ότι ο νους μας είναι ύλη, υπό την έννοια ότι δεν μπορεί να υπάρξει γνωστική λειτουργία χωρίς νευρωνική δραστηριότητα.

Εάν δεχθούμε την εξίσωση νους=εγκέφαλος, τότε ότι είναι ανθρώπινο μπορεί να βρεθεί στον εγκέφαλο. Αυτό όμως σημαίνει ότι οι αιτιοκρατικοί νόμοι της φυσικής κυβερνούν και τον άνθρωπο. Έτσι, αρκετοί φυσικοί και νευροεπιστήμονες επανέρχονται σήμερα στην ντετερμινιστική αντίληψη για τον κόσμο και τον άνθρωπο, παρόλο που, ως γνωστό, η σύγχρονη επιστήμη είναι ένα μίγμα ντετερμινιστικών και πιθανοκρατικών θεωριών (για παράδειγμα, σύμφωνα με την κβαντική μηχανική που προβλέπει με πιθανότητες, η ραδιενεργή διάσπαση συμβαίνει με προβλέψιμο τρόπο, αλλά δεν είναι δυνατόν ούτε θεωρητικά να πούμε πότε θα συμβεί αυτό).

Τελικά, τι συμβαίνει με τον άνθρωπο και την ελεύθερη βούληση; Είμαστε δέσμιοι του πεπρωμένου, όπως πίστευαν ο Πλάτωνας, ο Ηράκλειτος και οι Στωικοί, ή εξαρτημένοι από το τυχαίο που μπορεί να μας αποσυνδέσει από το προδιαγεγραμμένο, όπως πίστευαν ο Επίκουρος και ο Heisenbrg;

Το αδιέξοδο προφανές, όσο και προφανής η σχηματοποίηση των δυο επιλογών που μας προτείνονται: φυσικά ζόμπι χωρίς ελεύθερη βούληση και ευθύνη, ή πνευματικά φαντάσματα με αναίτιες επιλογές και βούληση. Νομίζω ότι τελικά για την ελεύθερη βούληση ισχύει αυτό που λέει ο (αλλά, φευ, και το ακριβώς αντίθετο) Γιώργος Γραμματικής για την κβαντική μηχανική: «ενώ λειτουργεί απόλυτα στο πρακτικό επίπεδο, η εννοιολογική της ερμηνεία παραμένει εν πολλοίς μετέωρη».