Όταν, το 2007, ο κινηματογραφικός σκηνοθέτης Τζέιμς Κάμερον, οικειοποιούμενος μια παλαιότερη αρχαιολογική ανακάλυψη, ανακοίνωσε παγκόσμια ότι ένας κοινός οικογενειακός τάφος στην Ιερουσαλήμ είναι «ο άγνωστος τάφος του Ιησού», στον οποίο αναγραφόταν και το όνομά του (λες και οι χριστιανοί ήταν τόσο αφελείς, ώστε να το γράψουν φαρδιά πλατιά), πολλά διεθνή και ελληνικά ΜΜΕ διακινδύνευσαν την εγκυρότητά τους παρουσιάζοντας με πηχυαίους τίτλους το «γεγονός».

Όμως τον ιστορικό τύμβο της Ραμεσσή, που όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι πρόκειται για τον τάφο του αγίου και δικαίου Ιωσήφ του Παγκάλου, γιου του πατριάρχη Ιακώβ της Παλαιάς Διαθήκης, και που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως λίγο μετά το 1970, οι προπετείς τρομπέτες της διεθνούς ενημέρωσης σιωπούν… Και, όταν προβλήθηκε σχετικό ντοκιμαντέρ του BBC στη χώρα μας, ανήμερα του Πάσχα (19 Απριλίου 2009) από το τηλεοπτικό κανάλι της ελληνικής Βουλής, κανείς δεν το διαφήμισε – τουλάχιστον όχι τόσο, ώστε να γίνει αντιληπτό και να μην πέσουμε πάνω του «κατά τύχη».

Το πρόβλημα

Όπως είναι γνωστό, στο παρελθόν πολλοί αρχαιολόγοι, κυρίως δυτικοευρωπαίοι και αμερικανοί, αναζήτησαν τους τόπους και τους λαούς της Παλαιάς Διαθήκης. Η αναζήτηση αυτή σε γενικές γραμμές έχει στεφθεί με εντυπωσιακή επιτυχία, όπως μπορεί κάποιος να διαβάσει στην εξαίρετη μελέτη του Νικολάου Βασιλειάδη Αρχαιολογία και Αγία Γραφή, εκδ. Σωτήρ 1999, όπου θα βρει συγκεντρωμένες αναφορές για μεγάλο πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων, που επιβεβαιώνουν όλες τις διηγήσεις της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, είτε άμεσα (ανακάλυψη των ίδιων των πόλεων ή στοιχείων για συγκεκριμένα πρόσωπα και γεγονότα που αναφέρονται στη Βίβλο) είτε έμμεσα (ανακάλυψη της ιστορικής βάσης εθίμων και λοιπόν πολιτισμικών στοιχείων που αναφέρονται στη Βίβλο, διαπίστωση της παρουσίας κάποιων συγκεκριμένων λαών σε μια περιοχή κ.τ.τ.).

Εξίσου πολλά στοιχεία επιβεβαιώνουν –έμμεσα αλλά πολύ ισχυρά– την πραγματική ύπαρξη των «πατριαρχών», δηλαδή των πρώτων πιστών του αληθινού Θεού, που προσκλήθηκαν από Αυτόν να εγκαταλείψουν το χαλδαϊκό πολυθεϊσμό και να ιδρύσουν το μονοθεϊστικό λαό Ισραήλ, στους κόλπους του οποίου επρόκειτο να γεννηθεί ο Χριστός. Οι πατριάρχες της Παλαιάς Διαθήκης είναι: ο Αβραάμ, ο Ισαάκ, ο Ιακώβ και οι 12 γιοι του Ιακώβ, στα χρόνια των οποίων, με την πώληση ως δούλου του ενός από αυτούς (του Ιωσήφ) από τα αδέρφια του και τις συνακόλουθες περιπέτειες (γνωστές στους πολλούς), η οικογένεια μετοίκησε στην Αίγυπτο και παρέμεινε εκεί μέχρι που ο Θεός την οδήγησε πίσω με επικεφαλής το Μωυσή.

Παρόλα αυτά, τα ίχνη των ίδιων των πατριαρχών δεν έχουν ανακαλυφθεί άμεσα και πολλοί θεωρούν ότι δεν είναι παρά πρόσωπα του μύθου. Η απουσία πληροφοριών στα τεράστια αρχαία αιγυπτιακά αρχεία για τον Ιωσήφ (που κατέληξε άρχοντας της Αιγύπτου) και για την Έξοδο των Ισραηλιτών με το Μωυσή είναι για πολλούς «απόδειξη» ότι αυτά τα γεγονότα «δεν έγιναν», αλλά επινοήθηκαν μόλις τον 6^ο αιώνα π.Χ. από το εβραϊκό ιερατείο, με αρχηγό τον Έσδρα, όταν ο λαός απελευθερώθηκε από τη βαβυλώνιο αιχμαλωσία και επέστρεψε στην πατρίδα του.

Κι όμως, πριν από λίγες δεκαετίες, οι αρχαιολόγοι άγγιξαν τα ίχνη του Ιωσήφ. Ας δούμε την ιστορία.

Η ανακάλυψη

Η Αγία Γραφή (Γένεσις, μζ/47, 11) αναφέρει πως ο Ιωσήφ και η οικογένειά του εγκαταστάθηκαν στην «εκλεκτή γη» Ραμεσσή, στο Δέλτα του Νείλου. Η Ραμεσσή ανακαλύφθηκε το 1970, όμως η χρονολόγηση των ανακαλύψεων έδειξε πως ήταν τρεις αιώνες μεταγενέστερη από τα γεγονότα που αφηγείται η Αγία Γραφή, τα οποία τοποθετούνται, όπως θα δούμε, γύρω στο 1700 π.Χ. Ωστόσο, με τη συνέχιση των ερευνών, ανακαλύφθηκε λίγο νοτιότερα η Άβαρις, πρωτεύουσα των Υξώς, που από τους αρχαιολόγους ταυτίζεται με τη Ραμεσσή της εποχής του Ιωσήφ (βλ. Ν. Βασιλειάδη, ό.π., σελ. 101-102). Η Άβαρις είχε τα εξής ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά:

1) Χτίστηκε τη περίοδο του Ιωσήφ.

2) Τα ερείπιά της φέρουν ίχνη σημιτικής παρουσίας.

3) Παρότι τα περισσότερα κτίριά της είναι αιγυπτιακά, υπάρχει μια περιοχή μέσα σε αυτή εντελώς χαναανιτική (από τη Χαναάν, τη χώρα προέλευσης των πατριαρχών της Παλαιάς Διαθήκης).

Σκελετοί που βρέθηκαν δείχνουν ότι οι νεκροί θάβονταν σε πλάγια στάση, σύμφωνα με τη σημιτική παράδοση, ενώ ήταν στολισμένοι με αντικείμενα καταφανώς σημιτικά, συχνά συνδυασμένα με αιγυπτιακά. Στη περιοχή εκείνη υπάρχει μία μίξη των δύο πολιτισμών. Η παρουσία Σημιτών (δηλαδή της φυλής, στην οποία ανήκουν οι Εβραίοι) ήταν το πρώτο στοιχείο που οδηγούσε στην επιβεβαίωση της διήγησης της Γένεσης.

Οι αρχαιολόγοι χαρτογράφησαν και φωτογράφησαν το χώρο και τον επέστρεψαν στους γεωργούς της περιοχής.

Όμως το πιο σημαντικό ίσως εύρημα ήταν το δάπεδο μιας πολυτελέστατης έπαυλης, που φαινόταν ότι δεν ανήκε στη βασιλική οικογένεια, αλλά σε κάποιον αξιωματούχο. Και, το ακόμη πιο σημαντικό, στο πίσω μέρος της έπαυλης ανακαλύφθηκε ένας τάφος, με μια μικρή πυραμίδα στη κορυφή του. Περιλάμβανε ένα μικρό ναό, μέσα στον οποίο βρέθηκαν τα απομεινάρια ενός κατεστραμμένου αγάλματος.

Η αποκατάσταση του αγάλματος έδειξε, προς μεγάλη έκπληξη των αρχαιολόγων, ότι το πρόσωπο που παρίστανε δεν ήταν Αιγύπτιος, αλλά Σημίτης!

Το κόκκινο χρώμα που χρησιμοποιήθηκε για τα μαλλιά και το κίτρινο για το μέτωπο είναι στοιχεία που οι Αιγύπτιοι έδιναν σε αναπαραστάσεις ξένων από τον Βορρά, και που επίσης τα συναντάμε στις αιγυπτιακές τοιχογραφίες για την απεικόνιση Χαναανιτών. Το πολύ ιδιαίτερο όμως στο άγαλμα αυτό είναι πως βαφή δεν υπάρχει μόνο στο πρόσωπο και στα μαλλιά. Βρέθηκαν ίχνη κόκκινης και μαύρης βαφής στην ενδυμασία η οποία είχε επίσης ένα χαρακτηριστικό σχέδιο, που επιβεβαιώνει τις υποψίες ότι ο κάτοχος της έπαυλης και ένοικος του τάφου ήταν Σημίτης.

Η Αγία Γραφή αναφέρει ότι ο Ιωσήφ πέθανε στην Αίγυπτο σε ηλικία 110 ετών και ενταφιάστηκε στην Αίγυπτο, έχοντας αφήσει παραγγελία στα παιδιά του να πάρουν μαζί τους τα οστά του όταν ο Θεός τους επιστρέψει στην πατρίδα τους (Γένεσις ν/50, 24-26).

Αν και στον τάφο δε βρέθηκε επιγραφή, ωστόσο ο Ντέιβιντ Ρολ, ειδικός στη βιβλική και αρχαία ιστορία, ο οποίος μελέτησε προσεχτικά και αξιολόγησε τα ευρήματα, είναι βέβαιος ότι πρόκειται για τον τάφο του Ιωσήφ. Χαρακτηριστικά αναφέρει:

«Δεν υπάρχει άλλο ανάλογο παράδειγμα. Δεν υπάρχει άλλος παρόμοιος τάφος αξιωματούχου. Δεν υπάρχει άλλη τέτοια έπαυλη. Αυτά τα πράγματα γίνονται συνήθως για τους ηγεμόνες. Δεν υπάρχουν άλλα τέτοια παραδείγματα για ξένο. Αν όμως φανταστούμε την ανταμοιβή του ανθρώπου που έσωσε την Αίγυπτο από το λιμό, θα μπορούσε κάλλιστα να του προσφέρθηκε κάτι τέτοιο».

Υπάρχει όμως ένα στοιχείο ακόμη, που θεωρείται επιβεβαιωτικό της όλης υπόθεσης:

Όπως οι περισσότεροι αιγυπτιακοί τάφοι, ο τάφος της Ραμεσσή ανακαλύφθηκε συλημένος. Όλα τα πιθανά πολύτιμα αντικείμενα είχαν κλαπεί. Σε αυτή την περίπτωση όμως συνέβη κάτι αξιοπερίεργο: λείπουν και τα λείψανα του ανθρώπου που βρισκόταν μέσα στον τάφο! Τα λείψανα των νεκρών δεν έχουν χρηματική αξία, γι’ αυτό και κατά κανόνα μένουν απείραχτα. Εδώ όμως τα οστά λείπουν, κάτι που επιβεβαιώνει την αφήγηση της Αγίας Γραφής (Έξοδος ιγ/13, 19), σύμφωνα με την οποία ο Μωυσής πήρε μαζί του τα λείψανα του Ιωσήφ κατά την αποχώρηση του Ισραήλ από την Αίγυπτο.

Ολοκληρώνοντας τη μελέτη του ο Ντέιβιντ Ρολ γράφει: «Έχω έναν τάφο σε μια σημιτική περιοχή της Αιγύπτου. Ανήκει σε κάποιον ηγεμόνα, που δεν είναι Αιγύπτιος. Φορά πολύχρωμο ένδυμα, και τα οστά του λείπουν. Πρέπει να είναι ο τάφος του Ιωσήφ».

Συμπληρωματικά στοιχεία

Αναφέρουμε περιληπτικά μερικά από τα στοιχεία που ενισχύουν την ιστορικότητα της αφήγησης της Αγίας Γραφής για τον Ιωσήφ:

• Η παρουσία Σημιτών δούλων ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο στην αρχαία Αίγυπτο, όπως φαίνεται από παπύρους, τοιχογραφίες και επιγραφές. Ένας αρχαίος πάπυρος στο μουσείο του Μπρούκλιν αναφέρει 79 δούλους ενός Αιγύπτιου άρχοντα, από τους οποίους οι 40 είχαν σημιτικά ονόματα (Ν. Βασιλειάδης, ό.π., σελ. 90). Μάλιστα, η τιμή, στην οποία πούλησαν τον Ιωσήφ τα αδέρφια του, 20 χρυσά νομίσματα (Γένεσις λζ/37, 28), ήταν η τιμή πώλησης ενός δούλου την εποχή εκείνη.
• Οι τίτλοι των αξιωματούχων και των υπηρετών που αναφέρονται στη Βίβλο, όπως «αρχιοινοχόος» και «αρχισιτοποιός» (Γέν. μ/40, 1), είναι όντως τίτλοι που δίδονταν στην αρχαία Αίγυπτο. Το ίδιο και το αξίωμα που έδωσε στον Ιωσήφ ο αφέντης του, ο Πετεφρής: «κατέστησεν αυτόν επί του οίκου αυτού και πάντα όσα ην αυτώ έδωκε διά χειρός Ιωσήφ» (λθ/39, 4).
• Η προαγωγή του Ιωσήφ σε αντιβασιλέα της Αιγύπτου, όπως περιγράφεται στο Γένεσις μα/41, 41-43, ακολουθεί σωστά το αιγυπτιακό πρωτόκολλο, όπως απεικονίζεται σε τοιχογραφίες και ανάγλυφα, όπως ένας θαυμάσιος πίνακας που παριστάνει ακριβώς αυτή την τελετή και χρονολογείται στην εποχή του Φαραώ Σέτι Α΄ (1308-1290): ο Φαραώ του φόρεσε το δαχτυλίδι με την προσωπική του σφραγίδα, τον έντυσε με βυσσινί στολή και του κρέμασε στο λαιμό χρυσή αλυσίδα. Κατόπιν τον ανέβασε στο δεύτερο άρμα του και προπορευόταν κήρυκας, που σάλπιζε και καλούσε το λαό να γονατίσει μπροστά του.
• Χαναναίοι αξιωματούχοι μνημονεύονται στην αρχαία Αίγυπτο, οι οποίοι μετονομάζονταν από τους Αιγύπτιους και λάμβαναν ονόματα αιγυπτιακά, επειδή ίσως η προφορά των χαναανιτικών ονομάτων ήταν δύσκολη για τους Αιγύπτιους. Ένα παράδειγμα είναι Χαναναίος Μερί-Ρα, υπασπιστής του Φαραώ, ο Σημίτης πρωθυπουργός Hur (Ουρ) του 17^ου αιώνα π.Χ., ο Χαναναίος Γιανκχάμου, πληρεξούσιος του Φαραώ στην περιοχή των σιτοβολώνων της Αιγύπτου (αξίωμα που υπενθυμίζει το αξίωμα του Ιωσήφ), αλλά και ο «πρώτος εκφωνητής της Α. Μεγαλειότητος», που έλαβε το αιγυπτιακό όνομα «Ραμσής στο ναό του Ρε». Ομοίως, ο Ιωσήφ μετονομάστηκε από το Φαραώ σε «Ψονθομφανήχ» (Γέν. μα/41, 45).
• Υπάρχει πλήθος μαρτυριών για περιόδους ξηρασίας και λιμού στο αιγυπτιακό βασίλειο, καθώς και αποδείξεις ότι πληθυσμοί από γύρω λαούς έρχονταν και προμηθεύονταν σιτηρά από τους Αιγύπτιους σε δύσκολες περιόδους. Πάπυρος από την εποχή του Φαραώ Σέτι Β΄ π.χ. (περίπου 1210 π.Χ.) μαρτυρεί για την παροχή άδειας σε μια φυλή της Εδώμ να περάσουν στην Αίγυπτο «για να ζήσουν αυτοί και τα κοπάδια τους στα κτήματα του Φαραώ».
• Για την περίπτωση του Μωυσή, γνωρίζουμε ότι όντως στην Αίγυπτο δούλοι κατασκεύαζαν τούβλα με λάσπη και άχυρο, ακριβώς όπως αναφέρει η Αγία Γραφή. Στον λεγόμενο «πάπυρο anastasi» σώζεται η αναφορά του προβλήματος ενός αξιωματούχου, που έπρεπε να κατασκευάσει οικοδομήματα αλλά δε μπορούσε, γιατί «δεν υπάρχουν άνθρωποι να κατασκευάσουν πλίνθους και δεν υπάρχουν άχυρα στην επαρχία» (Ν. Βασιλειάδη, ό.π., σελ. 103).
• Επίσης, τα αιγυπτιακά ονόματα που αναφέρει η Αγία Γραφή, όπως τα ονόματα του Πετεφρή, της Ασεννέθ (μστ/46, 20) και του Μωυσή, προέρχονται πράγματι από την αρχαία αιγυπτιακή γλώσσα (βλ. αναλυτικά στο Ν. Βασιλειάδη, ό.π., σελ. 97 και 102).

Γιατί όμως τα αρχαία αιγυπτιακά αρχεία σιωπούν για τον Ιωσήφ, την παρουσία των Εβραίων στην Αίγυπτο και το Μωυσή;

Η απάντηση στην ερώτηση αυτή είναι ότι η όλη αυτή ιστορία τοποθετείται στα χρόνια των Υξώς. Οι Υξώς κατέκτησαν τη χώρα του Νείλου και κυριάρχησαν τα έτη 1720-1580/70 ή 1750-1600/1550 π.Χ. Πρωτεύουσά τους ήταν η Άβαρις (Ραμεσσή). Την κυριαρχία των Υξώς τη γνωρίζουμε από αρχαιολογικά ευρήματα, από τα οποία και φαίνεται ότι ήταν σημιτικός λαός. Τα έτη πριν από το 1750 και μέχρι το 1550 δεν υπάρχουν γραπτές πληροφορίες για την Αίγυπτο. Μετά την απελευθέρωση της πατρίδας τους, οι Αιγύπτιοι έσβησαν κάθε γραπτό στοιχείο που να μνημειώνει στο χρόνο την περίοδο της ξένης κατοχής.

Τα παραπάνω μας βοηθούν να καταλάβουμε:

α) γιατί ήταν τόσο εύκολο να ανέλθει ένας Σημίτης στο υψηλότερο αξίωμα της Αιγύπτου μετά το Φαραώ (επειδή και οι Υξώς ήταν Σημίτες),

β) πώς εξηγείται ότι ξαφνικά βασίλεψε ένας Φαραώ «που δε γνώριζε για τον Ιωσήφ» (Έξοδος, 1, 8) και ο οποίος υποβίβασε σε δούλους τους Εβραίους, που τους έβλεπε σαν κατάλοιπο της προηγούμενης κατάστασης!

Η παρουσία τόσων σωστών ιστορικών και πολιτισμικών στοιχείων από το αιγυπτιακό παρελθόν στην αφήγηση της Γένεσης μαρτυρεί ότι δεν είναι ένας μύθος που κατασκευάστηκε… χίλια χρόνια αργότερα, την εποχή του Έσδρα, σε εντελώς άλλο πολιτισμικό πλαίσιο, αλλά πρόκειται για καταγραφές σύγχρονες των γεγονότων που αφηγούνται, διασωθείσες (έστω και προφορικά) από γενιά σε γενιά – προφανώς μέχρι το Μωυσή, συγγραφέα της Γένεσης, που είναι και ο πιο κατάλληλος από τα γνωστά σε μας πρόσωπα για να τα καταγράψει.

Ο άγιος και δίκαιος Ιωσήφ ο Πάγκαλος: τύπος του Χριστού

Η έκθεση όλων των αρχαιολογικών στοιχείων που επιβεβαιώνουν, άμεσα ή έμμεσα, την ιστορικότητα των γεγονότων της Βίβλου απαιτεί έναν ογκώδη τόμο. Στο μικρό αυτό άρθρο επιχειρήσαμε την αναφορά λίγων μόνο, και σχεδόν αποκλειστικά για την ιστορία του αγίου και δικαίου Ιωσήφ του Παγκάλου (=πανέμορφου). Να σημειώσουμε κλείνοντας ότι ο Ιωσήφ κατανοείται στο διάβα των αιώνων από τους αγίους διδασκάλους του χριστιανισμού ως ένας από τους αμέτρητους «τύπους» που περιέχονται στην Παλαιά Διαθήκη και οι οποίοι «προτυπώνουν» (προεικονίζουν) τον ερχομό του Χριστού.

Οι τύποι είναι πρόσωπα ή γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης, αληθινά, όχι μυθικά, που αντιστοιχούν σε πρόσωπα ή γεγονότα της Καινής, τα οποία προεικονίζουν. Άλλοι τύποι του Χριστού είναι ο δίκαιος Άβελ (ο αθώος βοσκός που θανατώθηκε από τον αδελφό του λόγω φθόνου) και ο μικρός Ισαάκ, στην περίπτωση της «θυσίας του Αβραάμ» (ο πατέρας οδηγεί προς θυσία το γιο του, ο οποίος μάλιστα μεταφέρει στους ώμους του τα ξύλα, όπως ο Χριστός μετέφερε το σταυρό).

Ο Ιωσήφ είναι τύπος του Χριστού, επειδή, αν και αθώος, πουλήθηκε από τα αδέρφια του λόγω φθόνου και οδηγήθηκε στη φυλακή συκοφαντημένος από τη σύζυγο του Πετεφρή, η οποία ήθελε να τον κάνει εραστή της. Παρόλα αυτά συγχώρησε τους αδελφούς του και με την οδυνηρή και πολυετή περιπέτειά του τους έσωσε από το λιμό. Ως τύπος του Χριστού τιμάται τη Μεγάλη Δευτέρα.

Ας σημειωθεί επίσης ότι ο άγιος και δίκαιος Ιωσήφ δεν είναι «Εβραίος». Τον αναφέρουμε συμβατικά έτσι, όμως το πρόσωπό του τοποθετείται στην εποχή που οι «Εβραίοι» δεν ήταν παρά η οικογένεια των απογόνων του Αβραάμ. Είναι ένας Σημίτης χαλδαϊκής καταγωγής, πιστός του αληθινού Θεού, με την καρδιά γεμάτη αγάπη, η οποία του επέτρεπε να λαμβάνει αποκαλύψεις από το Θεό, ή μάλλον να αναγνωρίζει την αποκάλυψη του Θεού, η οποία απευθύνεται προσωπικά στον καθένα μας.

Για μας εξάλλου δεν υπάρχουν «Εβραίοι». Δεν τιμούμε «Εβραίους αγίους» ούτε και «Έλληνες αγίους», παρά μόνο κατά τη συμβατική ιστορική τους τοποθέτηση. Τιμούμε χριστιανούς αγίους όλων των λαών, που ο καθένας από αυτούς (ας έχουν την ευχή τους κι εκείνοι που την απορρίπτουν με εθνικιστική υπεροψία) είναι ένας παγκόσμιος άνθρωπος εν Χριστώ.

Βοηθήματα:

• Το ντοκιμαντέρ του BBC «Τα μυστικά της Βίβλου», στο επεισόδιο που προβλήθηκε την Κυριακή του Πάσχα 19.4.2009 από το κανάλι της Βουλής των Ελλήνων.
• Νικολάου Βασιλειάδη, Αρχαιολογία και Αγία Γραφή, εκδ. Σωτήρ 1999, σελ. 87-115, όπου πλήρης βιβλιογραφία και συγκεκριμένες αρχαιολογικές αναφορές, καθώς και φωτογραφικό υλικό.