© Μιχαήλ Μπερκουτάκη του Κωνσταντίνου
ΘΕΜΑ 1ο.
Περί του Ρωμαϊκού ωρολογίου και των ακολουθιών του 24ώρου
Το εκκλησιαστικό τυπικό της μονής του αγίου Σάββα του ηγιασμένου στην Παλαιστίνη, που σήμερα ισχύει ως πανορθόδοξο τυπικό, τοποθετεί τις ακολουθίες του μέσα στο εικοσιτετράωρο, με βάση τον τρόπο που υπολογιζόταν ο ημερήσιος χρόνος κατά τον 8ο μ.Χ. αιώνα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Πριν, λοιπόν, μιλήσουμε για οτιδήποτε άλλο, καλό θα ήταν να γνωρίσουμε τον τρόπο, με τον οποίο υπολογιζόταν ο ημερήσιος χρόνος την εποχή εκείνη. Έτσι, από τη μία μεριά θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε σωστότερα τη θέση της κάθε ακολουθίας μέσα στο 24ωρο της ημέρας, ενώ από την άλλη θα μας λυθούν κάποιες απορίες, που πηγάζουν από το διαφορετικό υπολογισμό του ημερήσιου χρόνου τότε και σήμερα (για παράδειγμα: α. Γιατί να είναι ο Εσπερινός η πρώτη χρονικά ακολουθία της ημέρας και όχι το μεσονυκτικό ή ο Όρθρος; β. Ποια ακριβώς ώρα πρέπει να τελούνται σήμερα οι σύντομες ακολουθίες των Ωρών;).
Η ημέρα (δηλαδή, ο χρόνος που χρειάζεται η γη, για να ολοκληρώσει ένα πλήρη κύκλο γύρω από τον άξονά της), κατά το Ρωμαϊκό ωρολόγιο, χωρίζεται σε είκοσι τέσσερις (24) ώρες, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το σημερινό ωρολόγιο. Όμως: 1ον. - Αρχή και τέλος του εικοσιτετράωρου θεωρείται Η ΔΥΣΗ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ (Ενώ σήμερα η ημέρα τελειώνει και αρχίζει τα μεσάνυκτα, δηλαδή 12 ακριβώς ώρες μετά το μεσημέρι) και 2ον. - Το εικοσιτετράωρο χωρίζεται σε δύο τμήματα, που ονομάζονται ημέρα και νύκτα (όπως συμβαίνει και με το σημερινό ωρολόγιο) και θεωρούνται πλασματικά ίσα μεταξύ τους. Δηλαδή, ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση του ηλίου χωρίζεται σε δώδεκα (12) ίσα χρονικά διαστήματα, που αποτελούν τις δώδεκα ώρες της ημέρας, ενώ ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στη δύση και την ανατολή του ηλίου χωρίζεται σε δώδεκα (12) ίσα χρονικά διαστήματα, που αποτελούν τις δώδεκα ώρες της νύκτας. Έτσι, κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο, κάθε ημέρα αποτελείται από τις 12 ώρες της ημέρας και τις 12 ώρες της νύκτας, πράγμα που συνεπάγεται μια καθημερινή πλασματική ισημερία.
Είναι, φυσικά, φανερό, αυτός ότι αυτός ο τρόπος υπολογισμού του ημερήσιου χρόνου (σε σχέση πάντα με τον τρόπο που υπολογίζουμε τον ημερήσιο χρόνο σήμερα) είναι ατελής, γιατί:
v Η αλλαγή της ημέρας δεν γίνεται παντού και πάντα την ίδια ακριβώς στιγμή. Αυτό συμβαίνει γιατί ο πραγματικός χρόνος της δύσης του ηλίου επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, όπως η μορφολογία του εδάφους (π.χ. όταν ο οπτικός μας ορίζοντας είναι η γραμμή της θάλασσας ή οι κορυφογραμμές των βουνών) και οι διάφορες εποχές του έτους (π.χ. ο χρόνος της δύσης του Ήλιου είναι διαφορετικός το καλοκαίρι και το χειμώνα).
v Η πραγματική χρονική διάρκεια των ωρών της ημέρας και της νύκτας δεν είναι ποτέ σταθερή, αλλά αλλάζει συνεχώς, ανάλογα με την, κατά περίπτωση, αύξηση ή μείωση του χρόνου που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση του Ηλίου. Έτσι, για παράδειγμα, αν υποθέσουμε, ότι σε κάποιο τόπο ο ήλιος το χειμώνα δύει στις πέντε το απόγευμα (17:00) και ανατέλλει στις επτά το πρωί (07:00), για να υπολογίσουμε την πραγματική διάρκεια της «ώρας» της ημέρας, πρέπει να βρούμε το σύνολο των πρώτων λεπτών, που μεσολαβούν ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση του Ήλιου, και να διαιρέσουμε αυτό τον αριθμό με το δώδεκα (12). Από τη μέτρηση αυτή προκύπτουν τα εξής ενδεικτικά μεγέθη:
10 Χ 60 = 600 (Πραγματικές ώρες ημέρας Χ λεπτά της ώρας = σύνολο λεπτών ημέρας)
600 : 12 = 50 (Σύνολο λεπτών ημέρας : 12 ώρες ημέρας = διάρκεια μιας ώρας της ημέρας)
Με τον ίδιο τρόπο υπολογίζουμε και την πραγματική διάρκεια της «ώρας» της νύκτας:
14 Χ 60 = 840 (Πραγματικές ώρες νύκτας Χ λεπτά της ώρας = σύνολο λεπτών νύκτας)
840 : 12 = 70 (Σύνολο λεπτών νύκτας : 12 ώρες νύκτας = διάρκεια μιας ώρας της νύκτας)
Με βάση τα μεγέθη αυτά βλέπουμε, ότι, στην περίπτωση που ενδεικτικά περιγράψαμε ανω-τέρω, η πραγματική διάρκεια κάθε μιας από τις δώδεκα ώρες της ημέρας είναι ίση με 50΄, ενώ η πραγματική διάρκεια κάθε μιας από τις δώδεκα ώρες της νύκτας είναι ίση με 70΄.
Υπολογίζοντας, τώρα, το χρόνο με βάση το Ρωμαϊκό ωρολόγιο μπορούμε να δώσουμε ακριβείς απαντήσεις στα δύο ερωτήματα που θέσαμε στην αρχή του θέματός μας:
v Ο Εσπερινός είναι η πρώτη χρονικά ακολουθία της ημέρας, γιατί τελείται αμέσως μετά τη δύση του ηλίου, δηλαδή αμέσως μετά την αρχή της νέας ημέρας.
v Δεν είναι δυνατόν να ορίσουμε με ακρίβεια τον πραγματικό χρόνο τέλεσης των σύντομων ακολουθιών των Ωρών. Ο χρόνος αυτός αλλάζει συνεχώς, ανάλογα με την αύξηση και τη μείωση της χρονικής διάρκειας της ημέρας και της νύκτας. Γι’ αυτό και μόνο κατά προσέγγιση μπορούμε να ορίσουμε το χρόνο αυτό με ένα γενικό κανόνα.
Κατά τη διάρκεια του εικοσιτετραώρου (με βάση το ρωμαϊκό ωρολόγιο) τελούνται οι προβλεπόμενες από το Σαββαΐτικο τυπικό ακολουθίες. Αυτές, κατά χρονολογική σειρά, είναι οι εξής:
v Ο ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ή ΛΥΧΝΙΚΟΝ: Είναι η πρώτη ακολουθία της ημέρας. Ονομάζεται Εσπερινός, γιατί τελείται το εσπέρας (εσπέρας ονομάζεται το χρονικό διάστημα, που μεσολαβεί ανάμεσα στη δύση του ήλιου και τον ερχομό της νύκτας). Επίσης, η ίδια ακολουθία ονομάζεται στα λειτουργικά κείμενα και Λυχνικόν, επειδή η έναρξή της συνέπιπτε χρονικά με την αφή των λύχνων, που φώτιζαν τους δρόμους των μεγάλων πόλεων κατά τη διάρκεια της νύκτας.
v ΤΟ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟΝ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που διαβάζεται μετά το βραδινό φαγητό και πριν από τη βραδινή κατάκλιση. Σήμερα, εκτός της Μεγάλης Τεσσαρακοστής διαβάζεται το λεγόμενο Μικρό Απόδειπνο (με τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου), ενώ κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή διαβάζεται (από τη Δευτέρα έως και την Πέμπτη, καθώς και την Κυριακή) το λεγόμενο Μεγάλο Απόδειπνο, που είναι πανηγυρικότερο και μεγαλύτερο σε έκταση. Όμως, κατά τη σωστή τάξη, στο Σαββαΐτικο τυπικό δεν υφίσταται η διάκριση ανάμεσα σε Μικρό και Μεγάλο απόδειπνο, η οποία είναι πολύ μεταγενέστερη. Υπάρχει μόνο μία ακολουθία (το σημερινό Μεγάλο Απόδειπνο), που η ονομασία της στα διάφορα λειτουργικά κείμενα αναγράφεται πάντα σε πληθυντικό αριθμό («…εν τοις αποδείπνοις…»).
v ΤΟ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΚΟΝ: Είναι η ακολουθία, που διαβάζεται αμέσως μετά την έγερση από το βραδινό ύπνο. Σήμερα υπάρχουν τρεις παραλλαγές του Μεσονυκτικού: μία για τις καθημερινές ημέρες (από Δευτέρα έως και την Παρασκευή), μία για την ημέρα του Σαββάτου και, τέλος, μια για την ημέρα της Κυριακής (περιέχει Τριαδικό οκταώδιο κανόνα και Τριαδικά μεγαλυνάρια). Η σημερινή ακολουθία του Μεσονυκτικού της Κυριακής είναι μεταγενέστερη προσθήκη, γιατί στο Σαββαΐτικο τυπικό προβλέπεται η τέλεση αγρυπνίας όλες της Κυριακές του χρόνου. Από αυτό συνάγεται, ότι η ακολουθία του Μεσονυκτικού την ημέρα της Κυριακής, κατά τη σωστή τυπική τάξη, καταλιμπάνεται (δηλαδή δεν τελείται καθόλου), όπως, ακριβώς, συμβαίνει σε όλες τις άλλες αγρυπνίες του χρόνου.
v Ο ΟΡΘΡΟΣ: Αποτελεί (μαζί με τον Εσπερινό) τη σημαντικότερη ακολουθία του 24ώρου. Η χρονική της διάρκεια, αν τηρηθεί πιστά το τυπικό, φτάνει (και υπερβαίνει πολλές φορές) τις δύο ώρες, ενώ η τυπική της διάταξη είναι εξαιρετικά περίπλοκη. Ονομάζεται «όρθρος» γιατί ο τελείται την ώρα του όρθρου. Όρθρος ονομάζεται το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην εμφάνιση του πρώτου φωτός της ημέρας (της αυγής) και στην ανατολή του ήλιου.
v Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Α΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη πρωινή ακολουθία, που ευχαριστεί το Θεό για την έλευση της νέας ημέρας και του πρωινού φωτός. Σήμερα τελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία του όρθρου. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την πρώτη ώρα της ημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο).
v Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Γ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που ευχαριστεί το Θεό για την έλευση του Αγίου Πνεύματος, η οποία, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση του βιβλίου των Πράξεων των Αποστόλων, έγινε την τρίτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την τρίτη ώρα της ημέρας (κατά το Ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα η ακολουθία της Γ΄ ώρας τελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία της Α΄ ώρας.
v Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ ΣΤ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που αναφέρεται στη σταύρωση του Χριστού, η οποία, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση των Ευαγγελίων, έγινε την έκτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την έκτη ώρα της ημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα η ακολουθία της ΣΤ΄ ώρας τελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία της Γ΄ ώρας. Πάντως, κατά τη σωστή τυπική τάξη, η ακολουθία της Γ΄ και ΣΤ΄ Ώρας είναι μια ενιαία ακολουθία, που ονομάζεται ακολουθία της Τριθέκτης.
v Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΩΝ ΤΥΠΙΚΩΝ: Η ακολουθία των Τυπικών τελείται ανάμεσα στην ΣΤ΄ και την Θ΄ ώρα, ενώ κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή τελείται αμέσως μετά το τέλος της Θ΄ ώρας. Η ακολουθία των Τυπικών τελείται μόνο τις ημέρες, που, κατά το Σαββαΐτικο τυπικό, δεν δικαιούνται την τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Όταν τελείται η Θεία Λειτουργία η ακολουθία των Τυπικών είτε καταλιμπάνεται (δεν τελείται καθόλου), είτε ή ενσωματώνεται σε αυτήν ως α΄, β΄ και γ΄ αντίφωνο της Θείας Λειτουργίας (Τυπικά – Μακαρισμοί).
v Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Θ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που αναφέρεται στο θάνατο του Χριστού, ο οποίος, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση των Ευαγγελίων, έγινε την ενάτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την ενάτη ώρα της ημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα η ακολουθία της Θ΄ ώρας τελείται συναπτά (δηλαδή, αμέσως πριν) με την ακολουθία του Εσπερινού. Η ακολουθία της Θ΄ ώρας είναι η τελευταία χρονικά ακολουθία του 24ώρου.
Δημιουργία αρχείου: 31-3-2006.
Τελευταία ενημέρωση: 31-10-2006.