Βιβλιοπαρουσίαση τού Papyrus 52 για το πόνημα:

Εγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού (ΕΠΛΒΙΠ)

Eπιμέλεια, καθ. Αλέξης Σαββίδης

6 τόμοι λημμάτων έως σήμερα. Την έκδοση πραγματοποιούν σε συνεργασία οι εκδόσεις «Ιωλκός» και «Μέτρον» στην Αθήνα.

Ένα πολύτιμο επιστημονικό βοήθημα σε πορεία ολοκλήρωσης

Ένα αξιόλογο και μοναδικής σημασίας λεξικογραφικό έργο, έχει ξεκινήσει εδώ και μερικά χρόνια υπό την επιμέλεια του καθ. Αλέξη Σαββίδη και με τη συνεργασία ενός διαρκώς αυξανόμενου αριθμού επιστημόνων, Ελλήνων και ξένων, οι οποίοι αισίως πλησιάζουν τους ογδόντα.

Πρόκειται για ένα εγχείρημα το οποίο επιδιώκει να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βυζαντινολογική και μεσαιωνολογική βιβλιογραφία, καθώς σκοπός του είναι να παραδώσει έναν πλήρη -«εντός των ορίων των ανθρωπίνων δυνατοτήτων»[1]- επιστημονικό προσωπογραφικό κατάλογο, «που αφορά σε μεμονωμένα άτομα, ομάδες ατόμων και λαούς, των οποίων το κοινό γνώρισμα είναι η άμεση ή έμμεση, έστω και εντελώς απομακρυσμένη, σχέση με την συγκροτημένη κρατική οντότητα της Αυτοκρατορίας που ορίζεται με το νεώτερο συμβατικό ιστορικό όρο ‘Βυζαντινή’»[2].

Σκοπός του έργου είναι να καλύψει όλη τη βυζαντινή προσωπογραφία της περιόδου 300 - 1500 μ.Χ., περιλαμβάνοντας λήμματα προσώπων, οικογενειών («οίκων») και δυναστειών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας καθώς και των γειτονικών της κρατών, εθνών, φυλών κ.λπ. Αυτοκράτορες, Βασιλείς, Πρίγκιπες και λοιποί ηγεμόνες, στρατηγοί και άλλοι αξιωματούχοι, άγιοι, όσιοι, Πατέρες της Εκκλησίας, σημαντικά εκκλησιαστικά πρόσωπα, όπως Πατριάρχες και Επίσκοποι όλων των Πατριαρχείων της Ανατολής, Πάπες και Αντίπαπες, και πολλά άλλα ιστορικά πρόσωπα κάθε εθνικότητας, κοσμικά και εκκλησιαστικά, έχουν θέση σε αυτό το μνημειώδες έργο.

Όπου χρειάζεται, αναλυτικοί πίνακες χρονολογιών και ονομάτων παρατίθενται, και βεβαίως, στην αρχή κάθε τόμου ένας αριθμός σελίδων είναι αφιερωμένος στην ερμηνεία των (αρκετών εκατοντάδων) βραχυγραφιών με τις οποίες συμβολίζονται κάθε είδους πηγές και βοηθήματα που έχουν χρησιμοποιηθεί από τους συντάκτες.

Συνεχής και επίπονη επιστημονική εργασία

Το εγχείρημα του ΕΠΛΒΙΠ είναι σίγουρα τολμηρό και φιλόδοξο, αφού οι δώδεκα αιώνες βυζαντινής ιστορίας και ο όγκος του υλικού προκαλούν δέος: πρέπει να γίνει μια δύσκολη επιλογή ανάμεσα σε χιλιάδες πρόσωπα, να γίνει ταξινόμηση των πηγών, ξεδιάλεγμα μιας τεράστιας βιβλιογραφίας, συγκέντρωση του υλικού, διασταύρωση των πληροφοριών.

Στην προσπάθεια που καταβάλλει κάποιος για να τιθασεύσει αυτόν τον όγκο δεδομένων, συναντά προφανώς πολλά εμπόδια. Αυτό, ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να το διαπιστώσει διαβάζοντας τα προλογικά και τα άλλα σημειώματα που επισυνάπτονται στους εκδιδόμενους τόμους:

Ο πρώτος τόμος κυκλοφόρησε το 1996. Ο έκτος, το 2006, δηλ. 10 χρόνια μετά. Σύμφωνα με τον εκδοτικό οίκο, το έργο συνεχίζεται και θα χρειαστεί μερικά χρόνια ακόμη για να ολοκληρωθεί. Οι χρονικές αποστάσεις ανάμεσα στους τόμους δείχνουν ότι προκύπτουν αρκετά ζητήματα που δυσκολεύουν την προσπάθεια. Για παράδειγμα, στον 4^ο τόμο υπήρχε η πρόβλεψη ότι ο 6^ος τόμος θα περιέχει τα γράμματα Ζ, Η και Θ, τελικά όμως, ο τόμος 6 απλώς ολοκληρώνει το γράμμα Ε.

Στον 2^ο τόμο, το έργο προβλεπόταν να ολοκληρωθεί σε 9 ή 10 τόμους συνολικά. Στον 3^ο τόμο, το έργο προβλεπόταν να ολοκληρωθεί σε 10 τόμους συν έναν με ευρετήριο και τελικές διορθώσεις, προσθήκες κ.λπ. Στον 4^ο τόμο, το έργο προβλεπόταν να ολοκληρωθεί σε 11 τόμους συν έναν ακόμα, και στους τόμους 5 και 6, το έργο προβλέπεται να ολοκληρωθεί σε 12 συν έναν τόμους.

Επιπλέον, στον τόμο 2 συναντάμε προσθήκες και διορθώσεις του τόμου 1, στον τόμο 3 συναντάμε προσθήκες και διορθώσεις των τόμων 1 και 2, στον τόμο 4 συναντάμε προσθήκες και διορθώσεις των τόμων 1, 2 και 3 (στους τόμους 5 και 6 δεν υπάρχουν προσθήκες).

 Όμως, όλα αυτά, τελικά είναι πολύ θετικά. Η αύξηση της πολύ προσεγμένης ύλης όχι μόνο αυξάνει την αξία του έργου, αλλά δείχνει και τη θέληση των λημματογράφων να ετοιμάσουν ένα έργο που να ικανοποιεί τον αρχικό -δύσκολο- στόχο, χωρίς να διστάζουν να επανασχεδιάσουν το πλάνο εργασίας. Ασφαλώς, ένα τέτοιο έργο -όπως ομολογούν ο επιμελητής και οι συνεπιμελητές- θα εκδοθεί κάποια στιγμή μετά την ολοκλήρωσή του και σε β΄ έκδοση, ενσωματώνοντας στην τελική τους θέση όλες τις διορθώσεις, όλες τις προσθήκες και φυσικά, την ενημερωμένη βιβλιογραφία της εποχής.

Βασικά χαρακτηριστικά

Καταρχάς, είναι πολύ σημαντικό για κάθε επιστημονικό έργο να εξετάζεται και να κρίνεται με βάση τις επιδιώξεις του. Το ΕΠΛΒΙΠ δεν είναι ούτε σύντομο λεξικό/γλωσσάριο, αλλά ούτε και εγκυκλοπαίδεια· είναι εγκυκλοπαιδικό λεξικό. Σκοπός του είναι να παρουσιάσει άλλοτε σύντομα και άλλοτε εκτενέστερα, βιογραφικά σημειώματα των προσωπικοτήτων που διαδραμάτισαν πρωτεύοντα ή δευτερεύοντα λόγο στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά και αξιόλογη βιβλιογραφία, με τρόπο ώστε «να χρησιμεύσει και ως βασικό πληροφοριακό Compendium [βραχεία σύνοψη, επιτομή] Μεσαιωνικής Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού καθώς και ως έργο αναφοράς (reference work) στην επιστημονική κοινότητα, ελληνική και ξένη»[3].

Έτσι, τα λήμματα και τα σχετικά με αυτά στοιχεία έχουν αυστηρά πληροφοριακή μορφή η οποία επιτυγχάνεται με το χωρισμό των περισσοτέρων λημμάτων σε δυο βασικές ενότητες: η πρώτη με βασικά βιογραφικά στοιχεία και μια γενική αξιολόγηση της προσφοράς του προσώπου, και η δεύτερη με εργογραφία (αν υπάρχει) και περιεκτική ανάλυση του έργου αυτού.

Παίρνοντας ως παράδειγμα ένα από τα λήμματα του πρώτου τόμου, αυτό που αφορά τον Μέγα Αθανάσιο, διαπιστώνουμε τα εξής: το ΕΠΛΒΙΠ του αφιερώνει περίπου τρεισήμισι σελίδες, με το μεγαλύτερο μέρος από αυτές να αφορά στον βίο του. Κατόπιν, ένα μικρό τμήμα περιγράφει τη θεολογία του και ακολουθεί κατάλογος των βασικότερων έργων του. Ασφαλώς, η εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», αφιερώνει στον Μ. Αθανάσιο ένα άρθρο περίπου 5 φορές μεγαλύτερο σε όγκο κειμένου. Αλλά και η «Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια» (ΘΗΕ) αφιερώνει στον σπουδαίο αυτόν Πατέρα της Εκκλησίας κείμενο 3 φορές εκτενέστερο από εκείνο της «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα». Από την άλλη, το άρθρο του ΕΠΛΒΙΠ για τον Μ. Αθανάσιο, είναι διπλάσιο σε όγκο κειμένου από το αντίστοιχο του περίφημου «Oxford Dictionary of Byzantium» (ODB).

[Σημείωση: επισημαίνουμε ότι εδώ δεν κάνουμε αναλυτική βιβλιοκριτική, αλλά μόνο βιβλιοπαρουσίαση. Δεν εξετάζουμε καθόλου τα λήμματα για τυχόν σφάλματα ή ασάφειες]

Νομίζουμε ότι η σύγκριση αυτή καταδεικνύει και τον σκοπό του κάθε έργου. Άλλο πράγμα μια γενική εγκυκλοπαίδεια 61 μεγάλων τόμων όπως η «Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα», άλλο η εξειδικευμένη σε θέματα ορθόδοξης θεολογίας «Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια» που αφιερώνει μεγάλο μέρος του άρθρου της σε λεπτομερή εργογραφία, σε ανάλυση της θεολογίας του Μ. Αθανασίου και σε αγιολογικά στοιχεία, και άλλο ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό σε μικρού σχήματος, εύχρηστους τόμους, που λειτουργεί ως έργο αναφοράς. Το ΕΠΛΒΙΠ σαφώς πετυχαίνει τον στόχο του: προσφέρει τα βασικά στοιχεία που χρειάζεται ο αναγνώστης, ο φοιτητής, ο επιστήμονας, για να κατανοήσει τον ρόλο του Μ. Αθανασίου και από εκεί και πέρα, στο επαρκές βιβλιογραφικό σημείωμα, παραπέμπει όχι μόνο σε εκδόσεις των έργων του (PG και ΒΕΠΕΣ) αλλά και στο προαναφερθέν άρθρο της «ΘΗΕ», στις Πατρολογίες του Παν. Χρήστου και του Δημ. Τσάμη, σε μονογραφία του Στυλ. Παπαδόπουλου, στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Β. Στεφανίδη και σε άλλα αξιόλογα βοηθήματα Ελλήνων και ξένων που θα ενημερώσουν πλήρως εκείνον που ενδιαφέρεται για περισσότερα. Μάλιστα, όπως σημειώνεται από τους συντάκτες στα σχετικά σημειώματα, όπου υπάρχει μετάφραση κάποιου ξενόγλωσσου έργου, προτιμάται να καταγραφεί αυτό για ευκολία του Έλληνα αναγνώστη.

Σημεία που ξεχωρίζουν

Μερικά από τα σημεία που μας άρεσαν ιδιαίτερα στο «Εγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού» είναι τα παρακάτω:

α) Το μικρό σχήμα: πρόκειται για ένα εργαλείο δουλειάς που μπορεί άνετα να βρίσκεται επάνω στο γραφείο του μελετητή/φοιτητή (ακόμα και 12τομο) για τα πρώτα στάδια της εργασίας του. Μπορεί επίσης κάποιος τόμος να μεταφερθεί με ευκολία στη βιβλιοθήκη όπου θα πραγματοποιηθεί η αναζήτηση της βιβλιογραφίας που αναφέρεται στο τέλος κάθε λήμματος.

β) Τα βιβλιογραφικά σημειώματα: στο τέλος κάθε λήμματος (για να μην αναφέρουμε και τη συχνή χρήση παραπομπών μέσα ίδιο το σώμα του κειμένου), παρέχεται εκτενές βιβλιογραφικό σημείωμα το οποίο όχι μόνο δείχνει την επιστημονική κατάρτιση των συγγραφέων και το επίπεδο γνώσης του αντικειμένου που χειρίζονται, αλλά βοηθά πάρα πολύ κάθε ενδιαφερόμενο στην άμεση συγκέντρωση μιας βασικής ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας για να συνεχίσει τη μελέτη του. Συγκρίνοντας την παρεχόμενη βιβλιογραφία με άλλα αντίστοιχα έργα που έχουμε υπόψη μας, θεωρούμε ότι έχει γίνει πολύ περισσότερη δουλειά και από το «Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» (Nicol M. Donald), και από το «Oxford Dictionary of Byzantium» (Kazhdan P. Alexander), από το «Επίτομο Ιστορικό-Θεολογικό Λεξικό» (Ζαχαρόπουλος Νίκος) και από τα περισσότερα λήμματα του «Λεξικού αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων» (Kroh Paul, σε μτφρ. University Studio Press).

Επιπλέον, ο μέσος χρήστης θα θεωρήσει ανεκτίμητη βοήθεια τη συχνή αναφορά σε έγκυρα έργα της ελληνόφωνης βιβλιογραφίας: έχοντας προφανώς επενδύσει στην απόκτηση βασικών έργων για τη Βυζαντινή Ιστορία στην ελληνική γλώσσα (όπως του Διονυσίου Ζακυθηνού, του Ιω. Καραγιαννόπουλου, της Αικ. Χριστοφιλοπούλου, του Αλ. Σαββίδη, του G. Ostrogorsky, του A.A. Vasiliev, την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, κ.λπ.) έχει μπροστά του ένα σύνολο παραπομπών με αριθμό σελίδας, ώστε να ανατρέξει γρήγορα και εύκολα σε πολλά ή και όλα αυτά.

Επιπλέον, βοηθητικοί τίτλοι ανάμεσα στα προτεινόμενα έργα βοηθούν στην θεματική ταξινόμηση της βιβλιογραφίας.

γ) Αξιολογικές προτάσεις μέσα στα βιβλιογραφικά σημειώματα: αυτό που μας άρεσε περισσότερο, το αφήσαμε για το τέλος. Βρήκαμε εξαιρετική ιδέα, τις διευκρινήσεις που δίδονται κάποτε από τους συντάκτες σε παρένθεση (όπως «σημαντικό», «εκλαϊκευτικό», «αναλυτικό», κ.λπ.) οι οποίες βοηθούν πολύ τον μέσο αναγνώστη να μην «χαθεί» μέσα στις βιβλιογραφικές επιλογές που του προσφέρονται. Για παράδειγμα, στο λήμμα «Βασίλειος Β΄ ο ‘Βουλγαροκτόνος’», το τετρασέλιδο κείμενο του λήμματος συνοδεύεται από άλλες τρεισήμισι σελίδες με βιβλιογραφία οι οποίες περιλαμβάνουν πάνω από ογδόντα αναγνωστικές προτάσεις! Η λέξη «σημαντικό» που μπήκε σε παρένθεση δίπλα σε μία από τις προτάσεις αυτές, μας οδήγησε σε ένα εξαιρετικό άρθρο της Σοφίας Αντωνιάδη, με τίτλο «Δοκίμιο για την ηθική αποκατάσταση του Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου» (περιοδ. «Μακεδονικά», τόμ. 3, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1956, σελ. 241-280), όπου σε 40 σελίδες βρήκαμε λεπτομερή ανάλυση για κάθε πτυχή της προσωπικότητας του Βασιλείου Β΄. Θα θέλαμε μάλιστα, οι τόσο χρήσιμες προτάσεις αυτές (που τώρα παρουσιάζονται περιστασιακά), να αποτελέσουν δομικό στοιχείο του λεξικού στο μέλλον.

Επίλογος

Ασφαλώς, η τελική κριτική θα πραγματοποιηθεί με την ολοκλήρωσή του λεξικογραφικού έργου, όμως με πολύ θετικό τρόπο αντιμετωπίζουν το ΕΠΛΒΙΠ όλες οι βιβλιοπαρουσιάσεις μέχρι σήμερα, πολλές από τις οποίες επισυνάπτονται στις τελευταίες σελίδες του 4^ου τόμου. Αξίζει να αναφερθεί ότι «το 1998 το ΕΠΛΒΙΠ συμπεριελήφθη στα 100 καλύτερα ελληνικά βιβλία της χρονιάς αυτής βάσει του επίσημου οδηγού ελληνικών βιβλίων της ετήσιας Έκθεσης της Φρανκφούρτης»[4].

Ήδη το λεξικό έχει γίνει έργο αναφοράς και παραπέμπουν σε αυτό επιστημονικά βιβλία, άρθρα επιστημονικών περιοδικών, διδακτορικές διατριβές, κ.λπ. (π.χ. βρήκαμε αναφορές στο ΕΠΛΒΙΠ σε εκδόσεις του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, σε άρθρα των περιοδικών «Ελληνικά» (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών), «Αρχαιολογία & Τέχνες», «Βυζαντινός Δόμος», στη Βυζαντινή Ιστορία της Αικ. Χριστοφιλοπούλου (τόμ. Γ1) αλλά και σε πολλές διδακτορικές διατριβές της τελευταίας  δεκαετίας).

Η χρησιμότητα του έργου αυτού είναι δεδομένη, η επιστημονική του σοβαρότητα αναμφισβήτητη και το βιβλιογραφικό κενό που καλύπτει μεγάλο.

Πιστεύουμε ότι με την ολοκλήρωσή του, θα αποτελέσει αναπόσπαστο κομμάτι κάθε ενημερωμένης βιβλιοθήκης και σημείο αναφοράς παντός ασχολουμένου με το Βυζάντιο, χωρίς να παραβλέπουμε ότι ήδη, οι 6 τόμοι που έχουν εκδοθεί προσφέρουν πολύ σημαντικές υπηρεσίες με τα 1.500 και πλέον λήμματα που περιέχουν.