Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας

Κεντρική Σελίδα

Βιβλία, Διωγμοί, Ιστορία και Ιεραποστολή

ΣΤ. Το υπερφυσικό στοιχείο στα συναξάρια – Σύγκριση Μαρτύρων & Νεομαρτύρων

1. Γενικά στοιχεία

Νεομάρτυρες ονομάζουμε τους μάρτυρες που θανατώθηκαν για τη χριστιανική τους πίστη μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης – αν και μερικοί τοποθετούν το όριο της χρήσης του χαρακτηρισμού αυτού παλαιότερα, στα θύματα προγενέστερων συγκρούσεων της χριστιανικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας («βυζαντινής») με το Ισλάμ. Πάντως οι περισσότεροι γνωστοί νεομάρτυρες όχι μόνο του ελληνικού, αλλά του ευρύτερου «ρωμέικου» χώρου (που περιλαμβάνει ολόκληρη τη Μικρά Ασία, αλλά και την Αίγυπτο και τις χώρες της Βαλκανικής Χερσονήσου, την Παλαιστίνη και τη Συρία – γενικά όπου επιβίωσαν πληθυσμοί της κατακτημένης αυτοκρατορίας) προέρχονται από την εποχή της Τουρκοκρατίας.

Στον 20ό αιώνα έχουμε πάρα πολλούς νεότερους ακόμη μάρτυρες, προερχόμενους κατά κανόνα από τα αθεϊστικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ ήδη στον 21^ο αιώνα έχουμε και πάλι πάμπολλους μάρτυρες, κυρίως από τις περιοχές που καταπατήθηκαν από τον σύγχρονο ισλαμικό φονταμενταλισμό, ενώ δε λείπουν και οι διώξεις στα εναπομένοντα αθεϊστικά καθεστώτα, κυρίως της Βόρειας Κορέας.

Οι περιπέτειες των νεομαρτύρων της Τουρκοκρατίας συχνά γνωρίζουμε ότι καταγράφηκαν από άμεσους μάρτυρες των γεγονότων, ενίοτε αυτόπτες, ενώ η πρώτη έντυπη συλλογή τους, απ’ όσο γνωρίζω, είναι το βιβλίο Νέον Μαρτυρολόγιον του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη (1749-1809), που εκδόθηκε διαρκούσης της Τουρκοκρατίας, το 1794 (ή, κατά την εισαγωγή του Συναξαριστή Νεομαρτύρων – βλ. παρακάτω – το 1799), ενώ, στην επόμενη έκδοση, του 1856 (μετά την κοίμηση του συγγραφέα), συμπληρώθηκε με μερικές περιπτώσεις ακόμη, που φτάνουν μέχρι το 1838, όπως του αγίου Γεωργίου των Ιωαννίνων. Ο άγιος Νικόδημος βασίστηκε σε προγενέστερες πηγές, όπως τα χειρόγραφα του Νικόλαου Μαλαξού († περίπου 1585) των Μελέτιου Συρίγου († 1664) και Ιωάννη Καρυοφίλη († 1692), του Καισάριου Δαπόντε († 1784) και πολλών άλλων, τους οποίους αναφέρει ονομαστικά. Ιδιαίτερα για το Δαπόντε ίσως αξίζει να προσθέσουμε ότι έχει χαρακτηριστεί «μια από τις πιο αξιόπιστες και λεπτομερείς ιστορικές πηγές των χρόνων 1731-1765, μια από τις σημαντικότερες γεωγραφικές, εθνογραφικές, κοινωνικοανθρωπολογικές και φιλολογικές πηγές του βαλκανικού χώρου της εποχής του» (εδώ).

Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, όπως έχουμε αναφέρει και παραπάνω, ήταν ένας έντιμος και ευσυνείδητος αγιολόγος της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που ξαναέγραψε τον Ορθόδοξο Συναξαριστή ολόκληρου του έτους, για να τον αποκαθάρει από ό,τι θεωρούσε υπερβολές και μυθεύματα. Συλλέγοντας λοιπόν τις ιστορίες των νεομαρτύρων (πολλές από τις οποίες συνέβησαν στην εποχή του και όχι παλαιότερα), πρέπει να θεωρήσουμε βέβαιο ότι δεν τις παραποίησε.

Το 1819 εκδόθηκε στη Βενετία μία ακόμη συλλογή ιστοριών νεομαρτύρων, το Νέον Λειμωνάριον, συλλογικό έργο των αγίων Μακάριου Νοταρά, Νικηφόρου του Χίου και Αθανάσιου Πάριου. Από αυτά και άλλα συγκροτήθηκε στην εποχή μας ο τόμος Συναξαριστής Νεομαρτύρων, εκδ. «Ορθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη ²1989, σε επιμέλεια του φιλολόγου Αθανασίου Γ. Μάργαρη. Στον τόμο περιλαμβάνονται οι μάρτυρες από το Νέον Μαρτυρολόγιον, το Νέον Λειμωνάριον, το Λεξικόν των Νεομαρτύρων του Ι. Μ. Περαντώνη, εν Αθήναις 1972, και από όλες τις άλλες διαθέσιμες πηγές. Ο επιμελητής της έκδοσης γράφει: «Ανατρέξαμε σε κάθε είδους πηγή που προσφερόταν για την εύρεση του υλικού (χειρόγραφα, ακολουθίες, βιβλία, εικονογραφικές παραστάσεις κ.λ.π.)» (σελ. 14).

Ας σημειώσουμε ότι οι περισσότεροι μεμονωμένοι νεομάρτυρες (εκτός δηλ. από εκείνους που θανατώθηκαν σε μαζικές σφαγές) θανατώθηκαν δημόσια και καταξιώθηκαν αμέσως στη συνείδηση της τοπικής κοινωνίας, όπου μαρτύρησαν, ως άγιοι και ήρωες. Συνεπώς, τα σχετικά γεγονότα ήταν γνωστά και πριν την καταγραφή τους από τους ανωτέρω συγγραφείς. Ορισμένοι νεομάρτυρες μάλιστα, εκτός των λειψάνων και του τάφου τους που διασώζονται, αγιογραφήθηκαν πολύ σύντομα μετά το μαρτύριό τους, όπως οι άγιοι Τέσσερις Μάρτυρες του Ρεθύμνου (12 χρόνια μετά και κατόπιν επανειλημμένα, για πολλά χρόνια) και ο άγιος Γεώργιος Ιωαννίνων (μόλις 13 ημέρες μετά!)· όμως, εάν έλειπαν οι γραπτές πηγές, στο διάβα των αιώνων θα μπορούσαμε εύκολα να χαρακτηρίσουμε τους νεομάρτυρες πρόσωπα του μύθου.

Σήμερα γνωρίζουμε κι άλλους νεομάρτυρες, εκτός των προαναφερθέντων βιβλίων που εκδόθηκαν την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Συγκεκριμένα στον τόπο μου, το Ρέθυμνο, υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις, μη αναφερόμενες από τους ανωτέρω καταγραφείς, με κυριότερες, θα έλεγα (για τις οποίες διασώζονται οι περισσότερες λεπτομέρειες), τον άγιο Ματθαίο τον εκ Γερακαρίου († 1700), στον οποίο έχουμε αναφερθεί και νωρίτερα, τον άγιο Μεθόδιο, επίσκοπο Λάμπης († 1793), τον άγιο Γεράσιμο, επίσκοπο Ρεθύμνης († 1821), και τους αγίους Τέσσερις Μάρτυρες Γεώργιο, Αγγελή, Μανουήλ και Νικόλαο τους εκ Μελάμπων († 1824). Αν για τους νεομάρτυρες άλλων περιοχών της πατρίδας μας – και της οικουμένης γενικότερα – δεν έχω μελετήσει επισταμένως τις ερευνητικές εργασίες που έχουν εκπονηθεί για το βίο τους, όμως για τους ανωτέρω συντοπίτες μου νεομάρτυρες μπορώ να βεβαιώσω προσωπικά ότι οι περισσότερες, αν όχι όλες οι λεπτομέρειες της ιστορίας τους έχουν επαληθευτεί διεξοδικά.