Έρευνα για το κτιστό και το Άκτιστο

Μονή Βλατάδων και Άλωση της Θεσσαλονίκης (1430): απάντηση στο παραμύθι περί προδοσίας των μοναχών

Στον ρόλο του Ευγένιου Τριβιζά (για άλλη μια φορά): το blog Ροΐδη Εμμονές…

Τού Papyrus 52

• 1. Εισαγωγικά σχόλια

• 2. Η διαδικτυακή διαδρομή της απάτης

• 3. Η πραγματική ιστορία της Άλωσης της Θεσσαλονίκης με δυο λόγια

• 4. Η πηγή της απάτης: δείτε πώς χτίζεται μια ιστορική πλαστογραφία

  • 4α. Η παραχάραξη στον Απόστολο Βακαλόπουλο

  • 4β. Η Θεσσαλονίκη έπεσε με μάχη και όχι από «προδοσία»

  • 4γ. Η Θεσσαλονίκη έπεσε με μάχη και όχι από «προδοσία»

  • 4δ. Η διήγηση του Ιέρακα και ο Κώδικας 161: η μυθοπλασία της «προδοσίας» εμφανίζεται για πρώτη φορά έναν αιώνα μετά την Άλωση της Θεσ/νίκης

  • 4ε. Η ολοκληρωτική κατάρριψη της μυθοπλασίας για τη Μονή Βλατάδων

• 5. Επίλογος

1. Εισαγωγικά σχόλια

Έχουμε ξαναπεί ότι σχετικά με την ιστορία, γύρω μας υπάρχουν δύο επίπεδα: ο πραγματικός κόσμος της επιστημονικής ιστορίας όπου ζουν οι φυσιολογικοί άνθρωποι, και ένα φανταστικό, παράλληλο σύμπαν, όπου στο μυαλό μιας μερίδας ανθρώπων τα πάντα συμβαίνουν ακριβώς αντίστροφα: ονομάζουν τον Χορό του Ζαλόγγου «ατύχημα», την Καταστροφή της Σμύρνης «συνωστισμό», την Τουρκοκρατία πολυπολιτισμικό πάρτι...

Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια πολλές εκδοτικές και διαδικτυακές προσπάθειες έχουν στριμώξει πλέον αυτό το κίνημα των παραχαράξεων, οδηγώντας τη φασιστική προπαγάνδα στην απαξίωση που της αρμόζει.

Βεβαίως, μερικοί, όπως το blog Ροΐδη Εμμονές, εξακολουθούν να ζουν σε αυτό το παράλληλο φανταστικό σύμπαν και ανακυκλώνουν έως σήμερα όλ’ αυτά τα ανιστόρητα απορρίμματα. Για εμάς, οι άνθρωποι αυτοί εκφράζουν έναν ακατανόητο συνδυασμό αμάθειας και θράσους: διότι αν αυτά που γράφουν δεν αποτελούν ιστορικές παραχαράξεις του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας αλλά είναι αξιόπιστα και αυθεντικά, γιατί δεν τολμούν ν’ απαντήσουν αλλά καταπίνουν απλώς τις προσβολές των διαψεύσεων;

Εάν λοιπόν το απολαμβάνουν, ας εισπράξουν ένα ακόμα ράπισμα, σχετικό με την υποτιθέμενη «προδοσία» των μοναχών της Μονής Βλατάδων που δήθεν οδήγησε στην Άλωση της Θεσσαλονίκης το 1430.

2. Η διαδικτυακή διαδρομή της απάτης

Με αφορμή τη δημοσίευση στο blog Ροΐδη Εμμονές τον Γενάρη του 2013, είδαμε ότι αυτό το παραμύθι περί προδοσίας της Μονής Βλατάδων, τριγυρνάει εδώ και χρόνια στο διαδίκτυο με μορφή δήθεν «ιστορικού γεγονότος».

Αυτό που μας έκανε να γελάσουμε, είναι το γεγονός ότι έχουν αποδεχτεί είτε το χαμηλό γνωστικό επίπεδο, είτε τις μόνιμες παρωπίδες των αναγνωστών τους, και έτσι βαριούνται ακόμα και να ψάξουν για καμιά πηγή της προκοπής.

Για το κείμενο λοιπόν που αναφέρει την δήθεν προδοσία, το ντουέτο του «Ροΐδη Εμμονές» μας παραπέμπει σε μια ιστοσελίδα που λέγεται «Άθρησκος», που αν δει κανείς θετικά τις μονίμως ατεκμηρίωτες γελοιότητες που γράφει, ο δημιουργός της θυμίζει ταλέντο στην stand-up comedy (προσέξτε που στο κάτω μέρος των ιστοσελίδων αναφέρει ότι διεκδικεί… «Πνευματικά δικαιώματα»! Προφανώς φοβάται μην του κλέψει κάποιος πανεπιστημιακός τη «σοφία» και γράψει κανένα βιβλίο…). Αυτή η ιστοσελίδα λοιπόν, τον Σεπτέμβρη του 2012 γράφει πάλι τα ίδια.

Κοιτάζοντας όμως με προσοχή, βλέπουμε πως ούτε αυτός ο «σοφός» τα βρήκε μόνος του, αλλά τα πήρε από ένα άλλο «διαμάντι» της διαδικτυακής ιστορικής παραφροσύνης, εφάμιλλο των άλλων δύο, την ιστοσελίδα «Πάρε-Δώσε» που τα έγραφε αυτά τον Μάη του 2010.

Πάντως, από το τρίο της συμφοράς, πιο πονηρός μας φάνηκε ο «Πάρε-Δώσε», ο οποίος φαίνεται τα πάει καλά με το «Πάρε» αλλά όχι με το «Δώσε», γι’ αυτό και δεν μας δίνει την «πηγή» του…

Βεβαίως, δεν ήταν δύσκολο να βρούμε ότι το παραμύθι της προδοσίας κυκλοφόρησε αρχικά σε νέο-παγανιστικές ιστοσελίδες, με τις ίδιες ακριβώς αναφορές, από το 1997. Απλώς, μερικοί (πέραν των τριών που αναφέραμε) το αναδημοσίευσαν ακριβώς όπως ήταν το 1997, ενώ άλλοι όπως ο «Πάρε-Δώσε» το ανάρτησαν με μικρές αλλαγές ή πρόσθεσαν κάποια αντιχριστιανική σάλτσα για γαρνιτούρα…

Βεβαίως, είναι περιττό ν’ αναφέρουμε τον όρο «λεπτομερής τεκμηρίωση» ή να μιλήσουμε για γνώση της κριτικής των πηγών. Αυτά είναι απαραίτητα μόνο σε εργασίες που θέλουν να θεμελιώνονται επιστημονικά, άρα κανείς από τους τρεις δεν τα χρειάζεται… Τα άρθρα τους άλλωστε βρίσκονται σε μόνιμη ανακύκλωση. Ο ένας τα παίρνει από τον άλλον, και όλοι μαζί ούτε ξέρουν κι ούτε τους νοιάζει από πού προέρχονται…

3. Η πραγματική ιστορία της Άλωσης της Θεσσαλονίκης με δυο λόγια

Ας δούμε τώρα, με συντομία, ποια ήταν η πραγματική ιστορία της Άλωσης στα 1430[1]:

Ο Σουλτάνος Μουράτ Β΄ συνεχίζει την κατακτητική πολιτική των Τούρκων. Στη Θεσσαλονίκη ξέρουν ότι το κακό πλησιάζει, αλλά οι Έλληνες είναι λίγοι και η άμυνα αδύνατη. Για το λόγο αυτό έρχονται σε συνεννόηση με τους Βενετούς και τους παραδίδουν την κυριαρχία της πόλης με αντάλλαγμα τη διατήρηση των δικαιωμάτων των κατοίκων. Δυστυχώς οι Βενετοί αποδείχτηκαν απάνθρωποι δυνάστες, οδηγώντας αρκετούς Έλληνες σε φυγή, και όσους έμειναν, σε εξαθλίωση και πείνα. Όταν οι Τούρκοι φάνηκαν να πλησιάζουν στη Θεσσαλονίκη τον Μάρτιο του 1430, η κατάσταση στην πόλη ήταν τραγική και έφερε πολλούς κατοίκους στη σκέψη μήπως ήταν προτιμότερη η ειρηνική παράδοση της πόλης στον Μουράτ, διότι έτσι θα γλύτωναν και από τους Βενετούς αλλά και από την καθιερωμένη, για πόλεις που έφερναν αντίσταση, τριήμερη σφαγή των Τούρκων.

Πράγματι, ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης γράφει ότι ένας αριθμός κατοίκων αυτομόλησαν, και σκάβοντας «από των οικιών ορύγματα […] απέδρασαν ες το του Αμουρατέω [δηλ. Μουράτ] στρατόπεδον»[2]. Ο Μουράτ όταν μαθαίνει πως οι κάτοικοι έχουν πρόβλημα με τους Βενετούς θεωρεί ευκαιρία να ζητήσει την παράδοση της πόλης. Οι Βενετοί όμως, αν και δεν είχαν ενδιαφερθεί σοβαρά για την άμυνα, αρνήθηκαν να την παραδώσουν. Έτσι, οι Τούρκοι μετά από τριήμερη προετοιμασία εξαπολύουν επίθεση, καταλαμβάνουν την πόλη, οι περισσότεροι Βενετοί διέφυγαν με τα πλοία τους και σώθηκαν, ενώ οι Θεσσαλονικείς υπέστησαν την ανελέητη, τριήμερη λεηλασία και τον εξανδραποδισμό.

Σε όλα αυτά λοιπόν, πού βρίσκεται η προδοσία των μοναχών;

Η απάντηση είναι: πουθενά...

Οι σύγχρονες με την Άλωση της Θεσσαλονίκης στα 1430, ελληνικές πηγές[3], είναι οι Σφραντζής[4], Χαλκοκονδύλης[5], Δούκας[6] και κυριότερη όλων, ο αυτόπτης Ιωάννης Αναγνώστης[7]. Κανείς τους όμως και πουθενά δεν αναφέρει το παραμικρό για προδοσία από μοναχούς, ούτε φυσικά αναφέρεται πουθενά παράδοση της πόλης λόγω… δίψας! Όπως γράφει με τρόπο ξεκάθαρο ο βυζαντινολόγος καθ. Γεώργιος Θεοχαρίδης, για τη φήμη αυτή περί μοναχών «που πρόδωσαν στον Μουράτ Β΄ τον τρόπο διακοπής της υδροδότησης της πόλεως για να καταληφθεί η πόλις», «δεν υπάρχει καμιά ιστορική πηγή σύγχρονη με την κατάληψη της πόλεως»[8].

Όπως θα δούμε αναλυτικά, τα περί προδοσίας εντάσσονται σε μια πολύ μεταγενέστερη και εντελώς ανάξια λόγου λαϊκή μυθοπλασία, που εκτός άλλων ήθελε και την Θεσσαλονίκη «απόρθητη», πράγμα που δυστυχώς μοιάζει με αστεϊσμό, καθώς επρόκειτο για μία από τις πιο εύκολες νίκες των Τούρκων απέναντι στη φτωχή αμυντική προετοιμασία των Βενετών.

4. Η πηγή της απάτης: δείτε πώς χτίζεται μια ιστορική πλαστογραφία

Σύμφωνα λοιπόν με την έρευνα που κάναμε, το κείμενο στην παρακάτω εικόνα, αποτελεί πιθανότατα την αρχική «πηγή» της απάτης. Την εικόνα αυτή θα την έχουμε ως σημείο αναφοράς και γι’ αυτό έχουμε χρωματίσει και υπογραμμίσει όλα τα αναγκαία σημεία. Διαβάστε προσεκτικά:

4α. Η παραχάραξη στον Απόστολο Βακαλόπουλο

Βλέπουμε παραπάνω, ότι το «απόρθητο» της Θεσσαλονίκης και η «προδοσία», προβάλλονται ως δήθεν «ιστορικά ντοκουμέντα». Γι’ αυτό γράφουν «η ιστορία διδάσκει», παρά το γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη πάρθηκε λίγες μόλις ώρες μετά την έναρξη της επίθεσης[9], άρα ούτε απόρθητη ήταν, και κατά συνέπεια, ούτε ανάγκη για προδοσία υπήρξε...

Για να δέσουν όμως το αυθαίρετο συμπέρασμα τους, βάζουν απόσπασμα -υποτίθεται αυτούσιο- από τον Απόστολο Βακαλόπουλο υμνώντας επίτηδες τον πράγματι έγκυρο ιστορικό. Βεβαίως, στο δήθεν «κατά λέξη» απόσπασμα, ανακαλύψαμε ότι έκαναν πρώτα… κοπτοραπτική, άρα, ακόμα και τα εισαγωγικά που έβαλαν, αποτελούν παραχάραξη.

Προσέχουμε ακόμα, το εξής τέχνασμα: ξεκινούν αναφορά στον Απ. Βακαλόπουλο με τον συμπερασματικό σύνδεσμο «λοιπόν», λες και ο Βακαλόπουλος συμφωνεί μαζί τους! Όμως, διαβάζοντας το απόσπασμα τους, βλέπουμε πως ο ιστορικός απλώς περιγράφει το γνωστό, ότι μια τέτοια παράδοση υπάρχει, αλλά -προσέξτε- στο παράθεμα δεν άφησαν να δούμε αν ο Βακαλόπουλος την θεωρεί ιστορική αλήθεια ή απλώς μια ανυπόστατη φήμη!

Δείτε λοιπόν τώρα τι ακριβώς γράφει ο Απόστολος Βακαλόπουλος στην περίφημη σελίδα 92, και φρίξτε με την πανουργία της προπαγανδιστικής συμμορίας:

(Βακαλόπουλος Απόστολος, «Ιστορία της Μακεδονίας (1354-1833)», εκδόσεις «Βάνιας», Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 92)

Μιλάμε για την απόλυτη εξαχρείωση…

Το πραγματικό κείμενο του Βακαλόπουλου όχι μόνο δεν έχει σχέση με το κείμενο που έβαλαν οι παραχαράκτες, επιπλέον όμως τους διαψεύδει με τον πιο κατηγορηματικό  τρόπο! Κι όμως, με θράσος μας παραπέμπουν στη σελίδα 92, ενώ μοιάζει απίστευτο, ότι αμέσως μετά το ακρωτηριασμένο παράθεμα μιλούν για… «έτερο ντοκουμέντο», λες και ο Απ. Βακαλόπουλος ήταν το «πρώτο» τους «ντοκουμέντο»!

Και βεβαίως, στην επόμενη ακριβώς σελίδα (93), ο Απ. Βακαλόπουλος αναφέρεται με τρόπο σαφή και ξεκάθαρο στη «γένεση του θρύλου για την προδοσία των  μοναχών της  μονής Βλατάδων»!

 Να λοιπόν πώς οι απατεώνες αυτοί γεννούν «ιστορικά γεγονότα»· με θράσος μοναδικό, παραμορφώνουν, καταδολιεύουν τις μαρτυρίες, τοποθετούν το ελεεινό δημιούργημα τους σε εισαγωγικά σαν να το έγραψε ο Βακαλόπουλος, και ούτε σκέφτονται πόσο εύκολο είναι να αποκαλυφθεί η απάτη τους.

Και φυσικά:

α) Βλέπουμε πως καμία «προδοσία» από μοναχούς δεν αναφέρεται στις ιστορικές πηγές της Άλωσης.

β) Βλέπουμε πως η παράδοση αυτή υποβαθμίζεται από τον Βακαλόπουλο ως «προφορική», αλλά οι νεοπαγανιστές εξαφάνισαν τη λέξη!

γ) Βλέπουμε πως ο Βακαλόπουλος χρησιμοποιεί, πρώτον, δύο φορές το επίρρημα «δήθεν», όρος που δηλώνει κάτι που δεν είναι αληθινό, και δεύτερον, τον χαρακτηρισμό «θρύλος», που επίσης μας βεβαιώνει ότι δεν μιλάμε για ιστορικό γεγονός, αλλά για μια αστήρικτη  και ανεξακρίβωτη διάδοση.

Μάλιστα, ο Βακαλόπουλος πιστοποιεί τη θέση του για το ανυπόστατο της φήμης σε παλαιότερη βιβλιοκρισία του:

(Βιβλιοκρισία Απ. Βακαλόπουλου, στο περιοδ. «Ελληνικά», τόμ. 12 (1953), τεύχ. 2, σελ. 433)

Αξίζει να προσέξουμε και το εξής:

Η εκδοχή που αναφέρουν οι παραχαράκτες, θέλει τους μοναχούς να έγραψαν γράμμα και να το έριξαν από τα τείχη για να το πάρουν οι Τούρκοι[10], ενώ η άλλη εκδοχή που αναφέρει ο Απ. Βακαλόπουλος, θέλει τους μοναχούς να πήγαν οι ίδιοι στον Μουράτ Β΄. Άρα, και μόνο η κοινή λογική αρκεί ώστε να συμφωνήσουμε με τον Βακαλόπουλο ότι πρόκειται για φανταστικές διηγήσεις:

Η Θεσσαλονίκη βρισκόταν περικυκλωμένη από τις δυνάμεις των Τούρκων, και μπορεί οι αμυνόμενοι να μην ήταν πολλοί, όμως τα τείχη είχαν φρουρές νύχτα-μέρα από τον φόβο αιφνιδιαστικής επίθεσης. Σε μια τέτοια κατάσταση συναγερμού, είναι εντελώς αταίριαστη εικόνα να φανταστούμε έναν μοναχό να κάνει βόλτα με το γράμμα προσπαθώντας να το ρίξει από τα φρουρούμενα τείχη. Αλλά και πώς στην ευχή θα πλησίαζαν οι Τούρκοι μπροστά ακριβώς στα ελληνικά οχυρώματα για να πάρουν το γράμμα; Φυσικά, το άλλο ερώτημα είναι, πώς ήξεραν οι Τούρκοι ότι περίμεναν… γράμμα; Είδαν από μακριά το χαρτί να πέφτει, και είπαν, «ά, ένα γράμμα για εμάς»;! Καταρχάς, εάν φαινόταν τόσο καθαρά το γράμμα να πέφτει, θα το έβλεπαν φυσικά και οι Έλληνες αλλά και οι Βενετοί. Αλλά και γιατί να σκεφτούν οι Τούρκοι ότι αυτό που πέφτει ήταν γράμμα; Εάν περίμεναν οι Τούρκοι κάποιο γράμμα, πώς ειδοποιήθηκαν να το περιμένουν; Τους έριξαν μήπως κι άλλο γράμμα πριν; Αλλά και γι’ αυτό το γράμμα, ισχύουν ακριβώς τα προηγούμενα ερωτήματα που οδηγούν σε φαύλο κύκλο. Και ασφαλώς, η ύπαρξη μιας επιπλέον εκδοχής, ότι οι μοναχοί βγήκαν έξω από τα τείχη σε ώρα πολιορκίας για να πάνε σε ραντεβού με τον Μουράτ, αποδεικνύει ότι έχουμε να κάνουμε όχι με σαφή μαρτυρία, αλλά με μια φανταστική διήγηση που με την πάροδο του χρόνου υπόκειται σε παραλλαγές και γι’ αυτό δεν υπάρχει στις πηγές:

(Ξυράφας Βασίλειος, «Θρησκευτικές, πολιτικές και κοινωνικές ιδέες στο έργο των Γρηγορίου Κωνσταντά και Δανιήλ Φιλιππίδη ‘Γεωγραφία Νεωτερική’» (διδακτ. διατριβή), ΑΠΘ 2007, σελ. 88, σημ. 166)

4β. Η Θεσσαλονίκη έπεσε με μάχη και όχι από «προδοσία»

Αφού λοιπόν είδαμε ότι τα περί «προδοσίας» αποτελούν αποκυήματα φαντασίας, ας τονίσουμε ακόμα περισσότερο το ιστορικό κενό: δεν υπήρξε καμία ανάγκη προδοσίας, αφού η Θεσσαλονίκη αποδείχτηκε από τα πιο εύκολα θύματα του επεκτατισμού των Οθωμανών. Ο κορυφαίος Βακαλόπουλος μας βεβαιώνει ότι η Θεσσαλονίκη πάρθηκε όχι υποκύπτοντας σε κάποια προδοσία, αλλά με έφοδο που κράτησε λίγες μόλις ώρες:

(Βακαλόπουλος Απόστολος, «Ιστορία της Μακεδονίας (1354-1833)», εκδόσεις «Βάνιας», Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 89)

Το ίδιο φυσικά καταγράφει και ο John Barker, τον οποίο επιλέξαμε επειδή το έργο του αναφέρεται συχνά στην ιστορική βιβλιογραφία:

«1430 After a strained occupation, the Venetians lose Thessaloniki when the Turks take it by storm»[11].

Το οποίο σημαίνει:

«1430: μετά από μια καταπιεστική κατοχή, οι Βενετοί χάνουν την Θεσσαλονίκη όταν οι Τούρκοι την πήραν με έφοδο».

Και βέβαια, όλες οι σύγχρονες με την Άλωση πηγές αναφέρουν ότι για τη Θεσσαλονίκη έγινε μάχη και όχι ότι υποχρεώθηκε σε παράδοση λόγω προδοσίας. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Γεώργιος Σφραντζής, η πόλη πάρθηκε από τον σουλτάνο με πόλεμο:

(Georgius Phrantzes, Ioannes Cananus, Ioannes Anagnostes, CSHB, Bonnae 1838, σελ. 156)

4γ. Η προβληματική έκδοση του Ν.Β. Κοσμά

Εάν ρίξουμε μια ματιά στην αρχική εικόνα που δείξαμε η οποία παρουσιάζει την πρώτη πηγή της απάτης, βλέπουμε ότι το μοναδικό τους επιχείρημα πηγάζει από μια έκδοση που πραγματοποίησε ο Νίκος Β. Κοσμάς.

Αν όμως τους ενδιέφερε πράγματι να καταγράψουν αξιόπιστο αποτέλεσμα και όχι φτηνές ιδεοληψίες, πριν τον εμπιστευτούν, όφειλαν πρώτα να μάθουν την αξία της προσπάθειας του Ν.Β. Κοσμά, καθώς στην πραγματικότητα το βιβλίο του είναι γεμάτο σφάλματα, αβλεψίες και ατέλειες, τα οποία απαρίθμησε και περιέγραψε αναλυτικά σε μια πολύ αυστηρή κριτική, ο έμπειρος βυζαντινολόγος, καθηγητής Γεώργιος Θεοχαρίδης:

(Βιβλιοκρισία του Γ.Ι. Θεοχαρίδη, στο περιοδ. «Ελληνικά», τόμ. 18 (1978), σελ. 313-317)

Βλέπουμε λοιπόν ότι πρόκειται για ένα βιβλίο που πρέπει να αντιμετωπιστεί τουλάχιστον με επιφύλαξη. Μάλιστα, κάποια από τα προβλήματα που παρουσιάζει το βιβλίο έχουν άμεση σχέση με τη δήθεν «προδοσία», αφού ο συγγραφέας κάνει αναφορά στο ζήτημα, αλλά βασιζόμενος με επιπολαιότητα σε μεταγενέστερα της Άλωσης κείμενα και άνευ ιστορικής αξίας μαρτυρίες, οι οποίες συγκρούονται μετωπικά με όλες τις σύγχρονες πηγές της Άλωσης!

Να πούμε καταρχάς, πως ο Κώδικας 161 είναι ένα πολυσέλιδο χειρόγραφο μιας χρονογραφίας του 16^ου αι., το οποίο βρέθηκε στη βιβλιοθήκη του Αδ. Κοραή. Το χειρόγραφο είχε αγοράσει ο ίδιος ο Κοραής στη Χίο[12].

Ο Ιέρακας από την άλλη, αγνώστου βαπτιστικού ονόματος, ήταν αξιωματούχος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έδρασε κατά τον 16ο αιώνα και έγραψε έμμετρη χρονογραφία γνωστή με τον τίτλο «Χρονικόν περί της των Τούρκων βασιλείας»[13], η οποία όμως, κατά τον Τάσο Γριτσόπουλο, «στερείται σοβαράς σημασίας»[14]. Το κείμενο αυτό εξέδωσε ο Κωνσταντίνος Σάθας στη «Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη» του (στο εξής ΜΒ)[15].

Δυστυχώς, πολλοί δεν έχουν καταλάβει ότι κάθε ένας που θέλει να δώσει αποτέλεσμα με στοιχειώδη επιστημονική αξία, οφείλει πριν εμπιστευτεί ένα παλαιό κείμενο, να εξετάσει πρώτα την αξιοπιστία του[16].

Ας δούμε λοιπόν τα πράγματα από την αρχή.

4δ. Η διήγηση του Ιέρακα και ο Κώδικας 161: η μυθοπλασία της «προδοσίας» εμφανίζεται για πρώτη φορά έναν αιώνα μετά την Άλωση της Θεσ/νίκης

Η Χρονογραφία και το Χρονικό, που αφηγούνταν ιστορικά γεγονότα κατά χρονολογική σειρά με τρόπο συνοπτικό, αποτέλεσαν κλασσικά είδη της βυζαντινής φιλολογίας και για το λόγο αυτό τα συναντάμε και στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Αυτό που αξίζει να σημειωθεί, είναι ότι σύμφωνα με την καθ. Ελισάβετ Ζαχαριάδου, το περιεχόμενο αυτών των κειμένων «ανήκει σ’ ένα γραμματολογικό είδος, δηλαδή τη λαϊκή χρονογραφία, το οποίο είναι από τη φύση του ευεπίφορο σε παρεμβάσεις τρίτων, που παραμένουν άγνωστοι»[17].

Αυτή η επισήμανση μας βοήθησε να καταλάβουμε για ποιον λόγο αποδείχτηκε εξαιρετικά πολύπλοκο να ξεδιαλύνουμε το «ποιος έγραψε τι και πότε» σε μια σειρά ανώνυμων μεταβυζαντινών κειμένων που ανήκουν στο είδος της χρονογραφίας.

Για να μην μακρηγορούμε, κοινή συνισταμένη των πληροφοριών που βρήκαμε για το θέμα, είναι ότι στα μεταβυζαντινά χρόνια κυριάρχησε ένας βασικός χρονογραφικός κορμός, ανωνύμου συγγραφέα, τον οποίο επεξεργάστηκαν ή επέκτειναν πλήθος άλλων ανώνυμων χρονογράφων. Πολλοί χειρόγραφοι κώδικες βρέθηκαν, με μεγάλο βαθμό συγγένειας μεταξύ τους, οι περισσότεροι ανώνυμοι, κάποιοι επώνυμοι αλλά πιθανόν ψευδεπίγραφοι, χωρίς τελικά να υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα για κάποιον συγγραφέα. Όλοι αυτοί οι χρονογράφοι, παίρνοντας στα χέρια τους το παλαιότερο υλικό, όχι μόνο πρόσθεταν γεγονότα φτάνοντας μέχρι τη δική τους εποχή, αλλά συχνά επεξεργάζονταν το υπάρχον υλικό παρεμβάλλοντας δικές τους προσθήκες, δίνοντας έτσι κείμενα που η ιστορική τους αξία ποικίλει.

Επανερχόμενοι στο ζήτημα που εξετάζουμε, ένα από τα προβλήματα που επισήμανε ο καθ. Θεοχαρίδης στην «ερασιτεχνική» προσπάθεια του Νίκου Β. Κοσμά, ήταν ακριβώς ότι δεν κατανόησε πως ο «Κώδικας 161» και το «Χρονικό του Ιέρακα», δεν είναι ανεξάρτητες πηγές, αλλά αποτελούν κρίκους σε αυτή την αλυσίδα των ανώνυμων κειμένων. Επί της ουσίας, τα σχετικά με τη φήμη περί προδοσίας των μοναχών, ο Ιέρακας τα αντιγράφει από τον Κώδικα 161, ο οποίος «αποτελεί πηγήν του Ιέρακος, από την οποίαν ούτος αντλεί την πληροφορίαν αυτήν»[18].

Προσέξτε όμως το σημαντικότερο:

Όλη αυτή η σειρά χρονικών, που κάποια στιγμή διακλαδώθηκε στον Κώδικα 161 και στο Χρονικό του Ιέρακα, έχει κάποια αρχή, και σύμφωνα με τον Γ. Θεοχαρίδη, ο «αρχικός πυρήν» των χρονικών αυτών είναι ένα κείμενο γνωστό με την ονομασία «Έκθεσις Χρονική»[19]. Η «Έκθεσις Χρονική» έχει εκδοθεί επίσης από τον Κων/νο Σάθα[20], και όσα αφορούν την Άλωση της Θεσσαλονίκης στα 1430 βρίσκονται στις σελίδες 560-561.

Όμως, όπως βλέπουμε στην εικόνα που ακολουθεί, σε αυτό το αρχικό κείμενο, δεν αναφέρεται τίποτα περί προδοσίας των μοναχών!

(«Έκθεσις Χρονική», Σάθας N. Κωνσταντίνος, «Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη», τόμ. 7, εν Βενετία 1894, σελ. 560, 25-30)

Επίσης, ο καθ. Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, παρουσιάζει ένα ακόμα αξιόλογο ανώνυμο χρονικό, επίσης προγενέστερο του Ιέρακα με τίτλο «Πολιτική Ιστορία Κωνσταντινουπόλεως»[21]. Το χρονικό αυτό εκδόθηκε για πρώτη φορά ενταγμένο στην «Τουρκογραικία» (Turcogaeciae) του Μαρτίνου Κρουσίου (Martinus Crusius). Η «Τουρκογραικία» εκδόθηκε στα 1584 και διαιρείται σε 8 βιβλία. Το πρώτο από τα οκτώ είναι η «Πολιτική Ιστορία Κωνσταντινουπόλεως»[22] και σε αυτήν, όχι μόνο δεν αναφέρεται τίποτα σχετικά με προδοσία μοναχών, αλλά αντιθέτως γίνεται σαφές πως ο Μουράτ «εκυρίευσε» τη Θεσσαλονίκη «πολέμω»:

 (Historia politica et patriarchica Constantinopoleos, Epirotica, CSHB, Bonnae 1849, σελ. 7)

Θα δούμε τώρα την εξάρτηση του Ιέρακα από τα παραπάνω κείμενα. Δυστυχώς τα εκδοθέντα αποσπάσματα του Κώδικα 161 δεν τα είχαμε πρόχειρα, όμως ο καθ. Θεοχαρίδης μας είπε ότι η φήμη της προδοσίας πηγάζει από εκεί, άρα προφανώς ο Ιέρακας μοιάζει με τον Κώδικα 161 στο σημείο αυτό.

Ο Ιέρακας, λοιπόν, στην ενότητα που αφορά την Άλωση της Θεσσαλονίκης, έχει όλες τις διηγήσεις κοινές με τις αρχικές πηγές, εκτός από την προσθήκη περί προδοσίας!

Έτσι, και στα τρία χρονικά βλέπουμε ότι:

- ο Μουράτ Β΄ επιβουλεύεται τη Θεσσαλονίκη[23],

- η Θεσσαλονίκη έγινε ενετική[24],

- μετά την παράδοση της πόλης ο Ανδρόνικος έγινε μοναχός στο Άγιο Όρος[25],

- ο Μουράτ Β΄ εξαπολύει επίθεση στην Θεσσαλονίκη και την κατακτά[26].

- ο Μουράτ Β΄ κατόπιν συνεχίζει τις επιθέσεις του κατά Βουλγάρων και Σέρβων[27].

            Και ενώ σε όλες τις διηγήσεις ακολουθεί ακριβώς το περιεχόμενο, η μοναδική διαφορά των προγενέστερων χρονικών από τον μεταγενέστερο Ιέρακα (και προφανώς τον Κώδικα 161) είναι ο μύθος περί προδοσίας των μοναχών. Άρα, αυτή η μυθοπλασία δεν είναι μόνον ότι έρχεται σε μετωπική σύγκρουση με τις σύγχρονες της Άλωσης πηγές (Σφραντζή, Χαλκοκονδύλη, Δούκα, Ιωάννη Αναγνώστη), επιπλέον όμως, είναι φανερό ότι γεννήθηκε πολύ μετά από την Άλωση της Θεσσαλονίκης αφού δεν υπάρχει καν στα προγενέστερα Χρονικά!

Άλλωστε, και ο Ν.Β. Κοσμάς αλλά και οι διαδικτυακοί παραχαράκτες όφειλαν να γνωρίζουν ότι το πρόβλημα αξιοπιστίας του Ιέρακα είναι υπαρκτό και σοβαρό, σε βαθμό που ο καθ. Ιωάννης Καραγιαννόπουλος σημειώνει με έμφαση:

(Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, «Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας», 5η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1987, σελ. 443)

Και είδαμε βεβαίως, και θα το αποδείξουμε ακόμα περισσότερο στη συνέχεια, ότι η φήμη περί προδοσίας, από τους ειδικούς και από τις πηγές αποδεικνύεται άνευ ιστορικής βάσης…

4ε. Η ολοκληρωτική κατάρριψη της μυθοπλασίας για τη Μονή Βλατάδων

Ας δούμε τώρα την ολοκληρωτική κατεδάφιση της μυθοπλασίας, αναλύοντας τα παρακάτω παραμύθια της διήγησης του Ιέρακα που αφορούν τα περί «προδοσίας»:

1. Ο Ιέρακας θεωρεί την Θεσσαλονίκη απόρθητη (ο Μουράτ, λέει, «ουδόλως γάρ ηδύνατο ελείν και εκπορθήσαι»[28]).

2. Ο Ιέρακας γράφει ότι η Θεσσαλονίκη πάρθηκε επειδή υπέκυψε στη δίψα («δίψη πιεζόμενων δε πάντων»[29]).

3. Ο Ιέρακας γράφει για την Μονή Βλατάδων ότι εξαρχής, λόγω της προδοσίας, πήρε από τον Μουράτ πλήρη φοροαπαλλαγή ως προνόμιο, («όθεν και ατελείς [δηλ. πλήρως απαλλαγμένοι από φόρους] εισιν άχρι του νυν εκ Τούρκων»[30]).

4. Ο Ιέρακας ισχυρίζεται ότι οι Τούρκοι έδιναν τα προνόμια αυτά, δήθεν σε ανάμνηση των προδοτικών υπηρεσιών: «το έργον μνημονεύοντες [δηλ. οι Τούρκοι] των μοναχών των πάλαι»[31]).

5. Κατόπιν, ο Ιέρακας προσθέτει ότι λόγω της προδοσίας, δόθηκε αμέσως φρουρά στους μοναχούς για προστασία, και από τότε η Μονή Βλατάδων ονομάστηκε «Τζαούσης» («τότε τζαούσην φύλακα καθίστησι φυλάττειν, τους εν μονή μονάζοντας προδώσαντας την πόλιν, Τζαούσης δε την σήμερον αύτ’ η μονή καλείται»[32]).

Δείτε τώρα την διάψευση αυτών των μυθοπλασιών.

Ξεκινούμε από την παρακάτω οπτικοποιημένη διάψευση, την οποία παρακαλούμε να τη διαβάσετε και θα την αναλύσουμε παρακάτω:

(Βασδραβέλλης Ιωάννης, «Αρχείον Φιρμανίων της Μονής Βλατάδων», περιοδ. «Μακεδονικά», τόμ. 18 (1978), σελ. 292)

Πρώτο ψεύδος του Ιέρακα: Τα περί «απόρθητης» Θεσσαλονίκης αποτελούν ανυπόστατους «ευσεβείς πόθους»… Εξετάσαμε ήδη στην ενότητα 4β, ότι οι ιστορικοί και όλες οι σύγχρονες της Άλωσης πηγές αναφέρουν ότι μετά την μόλις τριών ημερών πολιορκία και προετοιμασία, η Θεσσαλονίκη πάρθηκε με έφοδο μέσα σε λίγες ώρες. Μα γι’ αυτό άλλωστε η μυθοπλασία περί προδοσίας συνδυάζεται αναγκαστικά με το δήθεν απόρθητο της πόλης. Αφού όμως η πόλη δεν ήταν απόρθητη, για ποιον λόγο ν’ αναγκαστεί ο Μουράτ να δώσει αμοιβές για προδοτικές υπηρεσίες;!

Δεύτερο ψεύδος του Ιέρακα: Τα περί παράδοσης λόγω δίψας αποτελούν ανυπόστατα παραμύθια χωρίς το παραμικρό έρεισμα στις πηγές της Άλωσης οι οποίες ούτε για προδοσία μιλούν ούτε για δίψα, παρά μόνο για έφοδο και πόλεμο. Είδαμε άλλωστε στην ενότητα 3 και στην ενότητα 4α, ότι οι Θεοχαρίδης και Βακαλόπουλος σαφέστατα ξεκαθαρίζουν πως τέτοιες αναφορές δεν υπάρχουν στις πηγές.

Τρίτο ψεύδος του Ιέρακα: Κανένα απολύτως προνόμιο δεν πήρε η μονή με την Άλωση της πόλης! Όπως βλέπουμε στο παραπάνω οπτικοποιημένο απόσπασμα από σχετική έρευνα του ιστορικού Ιωάννη Βασδραβέλλη, προνόμια καταγράφονται για πρώτη φορά 15 ολόκληρα χρόνια μετά την Άλωση! Ακόμα χειρότερα για τους ψευδολόγους, κανένα απολύτως προνόμιο δεν πήρε η Μονή Βλατάδων από τον Μουράτ Β΄ τον οποίο υποτίθεται βοήθησε! Αντιθέτως, τα προνόμια δόθηκαν για πρώτη φορά από άλλον Σουλτάνο, τον Μεχμέτ Β΄! Και βεβαίως, το σημαντικό που αναφέρει ο καθ. Γ. Θεοχαρίδης, η Μονή «πήρε αργότερα προνόμια από τούς Τούρκους, όπως πήραν και πολλές άλλες μονές στον πρώτο αιώνα μετά την κατάληψη της πόλεως στην προσπάθεια να ξαναγυρίσουν οι κάτοικοι στην ερημωθείσα πόλη»[33]! Άρα, τα προνόμια δόθηκαν σε πολλές μονές και όχι μόνο στη Μονή Βλατάδων, προφανώς ως δείγμα θρησκευτικού σεβασμού για να πείσουν τους Χριστιανούς να επιστρέψουν στην ερημωμένη Θεσσαλονίκη.

Εφόσον λοιπόν τα περί «προδοσίας» είναι παντελώς ανυπόστατα, πού οφείλει την ύπαρξη της αυτή η μυθοπλασία; Ο Βασ. Ξυράφας στη διδακτορική του διατριβή, θεωρεί ως «την πιο πειστική εξήγηση» ότι ο μύθος είχε σκοπό «να εξηγήσει τα προνόμια που αργότερα απέκτησε η Μονή Βλατάδων»[34]. Επάνω σε αυτό θα μπορούσαμε να προσθέσουμε την εξής σκέψη: αφού, όπως είδαμε, η Μονή Βλατάδων δεν ήταν η μόνη που πήρε προνόμια, αλλά ήταν και άλλες μονές που είχαν παρόμοια μεταχείριση, το γεγονός ότι ο μύθος επικεντρώνεται μόνο στη συγκεκριμένη θα μπορούσε ν’ αποτελεί συνηθισμένη έκφραση ζηλοτυπίας, γι’ αυτό η εμφάνιση της φήμης έγινε τόσο καθυστερημένα, όταν προφανώς η Μονή Βλατάδων ξεχώρισε περισσότερο από άλλες μονές.

Τέταρτο ψεύδος του Ιέρακα: Όπως σημειώνει ο Απ. Βακαλόπουλος, τα προνόμια που αναφέρουν τα φιρμάνια για τη Μονή Βλατάδων αφορούν την πληρωμή χαμηλότερων φόρων[35] και όχι πλήρη απαλλαγή, ενώ στα φιρμάνια των προνομίων «δεν αναφέρεται τίποτε για προδοτική στάση ή για υπηρεσίες που προσέφεραν στον σουλτάνο Μουράτ Β΄»[36]. Και τα δύο αυτά γεγονότα διαψεύδουν τον Ιέρακα που μιλάει για πλήρη φοροαπαλλαγή, η οποία υποτίθεται προσφερόταν με μνημόνευση των δήθεν προδοτικών υπηρεσιών…

Πέμπτο ψεύδος του Ιέρακα: Όπως βλέπουμε και πάλι στην έρευνα του Ιωάννη Βασδραβέλλη, η ονομασία Τσαούς για τη Μονή Βλατάδων, συναντάται για πρώτη φορά στα 1526, δηλαδή έναν ολόκληρο αιώνα μετά την Άλωση της Θεσσαλονίκης, άρα οι ισχυρισμοί του Ιέρακα ότι η ονομασία αυτή σχετίζεται με δήθεν στρατιωτική προστασία που δόθηκε στη μονή για να προστατευτεί εξαιτίας της προδοσίας, αποτελούν φαντασιοπληξίες!

5. Επίλογος

Αποδείξαμε λοιπόν για πολλοστή φορά ότι μέγα πλήθος αντιεκκλησιαστικών στερεοτύπων στηρίζονται σε ανύπαρκτα και κατασκευασμένα, δήθεν «ιστορικά γεγονότα», τα οποία πηγάζουν από ανθρώπους απροσδιόριστης ηθικής, αν κρίνουμε από τις αδίστακτες παραχαράξεις τους προς την ιστορία.

Το να επικαλεστούν οποιεσδήποτε δικαιολογίες οι ιστοσελίδες που αναφέραμε στην αρχή του άρθρου, είναι περιττό:

Πρώτον. Με μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο, μπορεί ο καθένας να βρει ποιες είναι οι σύγχρονες των γεγονότων, και άρα πιο αξιόπιστες πηγές για την Άλωση της Θεσσαλονίκης. Αυτοί δεν απόρησαν που ένα διαδικτυακό κείμενο μιλάει για γεγονότα της Άλωσης και δεν επικαλείται ούτε μία από τις πηγές αυτές;! Πού είναι ο Σφραντζής, ο Χαλκοκονδύλης, ο Δούκας, ο Ιωάννης Αναγνώστης;! Είναι δυνατόν να υπάρξει εξιστόρηση της Άλωσης του 1430 χωρίς παραπομπή στις πηγές αυτές; Το γεγονός αυτό «βγάζει μάτι» από μόνο του, πόσο μάλλον όταν το διαδικτυακό κείμενο στηρίζεται σε δύο αναφορές όλες κι όλες, από δημώδεις χρονογραφίες του επόμενου αιώνα!

Δεύτερον. Με το παραπάνω ως δεδομένο, η αναφορά στον Βακαλόπουλο από τους νέο-παγανιστές του 1997, είναι ακόμα πιο ύποπτη: πώς είναι δυνατόν να ισχυρίζονται πως ο Βακαλόπουλος συμφωνεί με παράδοση που δεν έχει στήριγμα σε σύγχρονες και αξιόπιστες πηγές; Άρα, είναι περίεργο ότι το -υποτίθεται «αυτούσιο»- παράθεμα τους είναι κομμένο επίτηδες και δεν αφήνει να δούμε ποια είναι η γνώμη του Βακαλόπουλου για το θέμα. Απλά αναφέρει ότι «υπάρχει μια τέτοια παράδοση»! Χαίρω πολύ! Αναλόγου γελοιότητας μεταγενέστερες μυθοπλασίες υπάρχουν και για την Άλωση της Πόλης, που λένε ότι η Κων/πολη... παραδόθηκε, ισχυρισμός που γρονθοκοπείται κυριολεκτικά με όλες τις πηγές της Άλωσης και όλους τους ερευνητές του πλανήτη! Αυτό το παραμύθι πρώτος ανακάλυψε στα τέλη του 17^ου αιώνα ο Πολωνός Δημήτριος Καντεμίρ και το ενέταξε σε μια «Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» που έγραψε, παρά το γεγονός ότι τέτοια πράγματα δεν αναφέρει ούτε ο Δούκας, ούτε ο Σφραντζής, ούτε ο Χαλκοκονδύλης, ούτε ο Κριτόβουλος, ούτε καν οι σύγχρονες της Άλωσης ενετικές και τουρκικές πηγές! (να σχολιάσουμε ότι η φαιδρή ιστοσελίδα «Άθρησκος», υιοθετεί και αυτή την ανιστόρητη γελοιότητα…).

Τι ήταν λοιπόν όλ’ αυτά περί «προδοσίας»; Όπως αποδείξαμε, πρόκειται για παραμύθια που υιοθετούνται άκριτα από ανθρώπους που αντί να ανιχνεύουν φιλότιμα την ιστορική αλήθεια, προτιμούν να βολεύονται  πίσω από τις παρωπίδες της ιδεοληψίας τους.

Αυτό όμως δεν γίνεται χωρίς κόστος, και έτσι οι τρεις διαδικτυακοί παραχαράκτες εισπράττουν το ράπισμα της διάψευσης για πολλοστή φορά.