Όσοι αγοράσαμε το βιβλίο αυτό, θα συμφωνήσουμε με το παρακάτω άρθρο της εφημερίδας "Καθημερινή", ότι άδικα πετάξαμε τα χρήματά μας, για ένα βιβλίο φανατισμού και αγνοίας, που μόνο για συζητήσεις με άλλους φανατικούς μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Είναι τουλάχιστον αμαθές και ξένο προς την πίστη των Ορθοδόξων πιστών, και φαίνεται ότι ο κος Ντώκινς μπερδεύει τους Ισλαμιστές και τους ακραίους Αμερικανούς Προτεστάντες με κάθε πιστή ομάδα. Κρίμα! Θα περίμενε κανείς από έναν βιολόγο του μεγέθους του κου Ντώκινς πολύ περισσότερα. Αλλά είναι προφανές ότι άλλο είναι να είναι κάποιος καλός Βιολόγος, και άλλο να είναι κάποιος καλός Φιλόσοφος. Και ο κος Ντώκινς μπήκε σε τομείς που αγνοεί, με αποτέλεσμα να εκτεθεί ως εντελώς άσχετος με τον τομέα αυτό. Παρ' όλα αυτά, οι μεγάλες εκδοτικές επιχειρήσεις, διαφημίζουν το μετριότατο αυτό βιβλίο, ως κάτι "σημαντικό" και "εντυπωσιακό". Όπως θα δείτε όμως από τη βιβλιοκριτική του κου Σαμαρτζή, μόνο άσχετους εντυπωσιάζει.

Πολεμικές σάλπιγγες για τον Θεό...

Κάθε συγγραφέας κρίνεται από τους αντιπάλους που βάζει απέναντί του. Στην «Περί Θεού Αυταπάτη» ο Αγγλος βιολόγος Ρίτσαρντ Ντώκινς θέτει στόχους πολύ ψηλούς: «στόχος μου είναι ο Θεός, όλοι οι θεοί, οτιδήποτε και καθετί υπερφυσικό, οπουδήποτε και οποτεδήποτε επινοήθηκε ή πρόκειται να επινοηθεί». Ο Ντώκινς θα μπορούσε εάν το ήθελε να αντιπαρατεθεί με τον Ντεκάρτ, τον Λάιμπνιτς, τον Καντ ή τον Χέγκελ· όλοι τους ήταν θρήσκοι και έγραψαν εκτενώς για τον Θεό και τη θρησκεία. Δεν το θέλησε. Αντιθέτως, έγραψε ένα βιβλίο όπου ο αντίπαλος εκπροσωπείται από τηλευαγγελιστές και ταλιμπάν, από την πιο τρομαχτική μισαλλοδοξία και τον πιο ανερμάτιστο φανατισμό. Ο Ντώκινς τα βάζει με ένα σκιάχτρο. Αναπόφευκτα η ένδεια του αντιπάλου φτωχαίνει αθεράπευτα το βιβλίο του.

Μολονότι κήρυκας του ορθολογισμού, ο Ντώκινς δεν διστάζει να επικαλείται ασταμάτητα τα συναισθήματά του, σαν να αποζητεί σε αυτά μιαν έσχατη δικαίωση. Συγκινείται, συχνά του έρχονται δάκρυα στα μάτια, άλλοτε πάλι ειρωνεύεται, περιγελά, μα πάνω απ’ όλα οργίζεται και αγανακτά. Οι αντίπαλοι του Ντώκινς άλλοτε «στάζουν διανοητική και ηθική δειλία» και άλλοτε «ωθούν την τέχνη της ευελιξίας έως τη δουλική επίκυψη»· είναι σε κάθε περίπτωση «αξιοθρήνητοι».

O Ντώκινς μοιράζεται με τους τηλευαγγελιστές του μια πιο αδιόρατη, βαθύτερη ομοιότητα: οι αντίπαλοι είναι εκ των προτέρων καταδικασμένοι. Ο Αμερικανός φονταμενταλιστής θα χωρίσει τον κόσμο σε πιστούς και απίστους, θα δώσει στους δεύτερους ένα μικρό περιθώριο να μεταστραφούν και να σωθούν, κι αν τελικά δεν ενδώσουν στο σωτήριο άγγελμα, τούτο απλώς θα σημαίνει ότι είχαν εξαρχής καταδικαστεί να καταλήξουν υποχείρια του διαβόλου. Στην ίδια διάκριση προβαίνει και ο Ντώκινς και αφού προσπαθήσει να μεταπείσει τους πιστούς να ακολουθήσουν το φως της επιστήμης, θα διαγνώσει περίλυπος ότι ήταν η ανατροφή που έλαβαν και οι φοβίες που τους κατατρύχουν που ανάγκασαν τους δύστυχους να ζήσουν φυλακισμένοι στο σκοτάδι της τύφλωσης. Αμαρτίες γονέων παιδεύουσι τέκνα.

Διαβάζοντας την πραγμάτευση του Ντώκινς για το φιλοσοφικό πρόβλημα της ύπαρξης του Θεού, δεν μπορούμε να μιλήσουμε ούτε για μονομέρεια ούτε για ρηχότητα. Εχουμε να κάνουμε με καθαρή άγνοια. Οι «αναιρέσεις» του στις πέντε οδούς του Θωμά Ακινάτη για την ύπαρξη του Θεού δείχνουν ότι δεν κατανόησε καμία απ’ αυτές. Οταν πάλι εξετάζει το οντολογικό επιχείρημα του Aνσελμου, το απορρίπτει επί τροχάδην σαν ένα ασήμαντο παιχνίδι με τις λέξεις. Το γεγονός ότι ο Ράσελ, στον οποίο κατά τα άλλα ανατρέχει σαν μια αξιοσέβαστη αυθεντία του αθεϊσμού, αναγνωρίζει στο επιχείρημα αυτό ένα γνήσιο παράδοξο, τον κάνει απλώς να αναρωτηθεί γιατί ο Ράσελ δεν στάθηκε περισσότερο «προσεκτικός». Φαίνεται αρκετό στον Ντώκινς να παρατηρήσει πως όσο φιλοσοφικά σημαντική είναι η απόδειξη της ύπαρξης μιας τσαγιέρας περιφερόμενης στον ουρανό αόρατης για τα τηλεσκόπιά μας τόσο είναι και η απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Το πώς οι έννοιες της αρχής, της αιτίας, του άπειρου, του ενός και της ουσίας συνδέονται με το περί Θεού ερώτημα είναι κάτι που δεν τον απασχολεί διόλου. Ούτε και το πώς το ερώτημα «τι το ον» συνδέεται με το ερώτημα για το πρώτο ον ή το όντως ον και πώς αντίστοιχα η οντολογία διαπλέκεται με τη θεολογία.

Οι φιλοσοφικές πτυχές τού περί Θεού ερωτήματος απασχολούν τον Ντώκινς επί εννιά σελίδες, όσες περίπου και το αν ήταν πράγματι άθεος ο Χίτλερ. Τούτο του φαίνεται πολύ σημαντικό, μιας και μοιάζει να θεωρεί ότι η ρίζα της ανθρώπινης επιθετικότητας δεν είναι άλλη από το θανατερό μικρόβιο της θρησκείας που άμα το αφαιρέσουμε θα έχουμε έναν καλύτερο κόσμο. Το δείχνει άλλωστε, μας λέει, και το ηθικό πνεύμα των καιρών (χρησιμοποιεί τον όρο Zeitgeist) που παρά τα προσωρινά πισωγυρίσματά του, τελικά οδεύει προς τα εμπρός.

Σαν δείγμα του νέου πνεύματος των καιρών μάς παρουσιάζει ένα Νέο Δεκάλογο. Η πρώτη εντολή του μας προστάσσει: μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να σου κάνουν. Αν την είχε σκεφτεί λίγο περισσότερο θα δίσταζε να την πάρει κατά λέξη με τόση ευκολία. Διότι θα έκανε αδύνατο ακόμη και ένα απλό παιχνίδι σκάκι. Η τελευταία εντολή του Νέου Δεκαλόγου λέει: να αμφιβάλλεις για το καθετί. Oμως ο Ντώκινς φαίνεται να μην αμφιβάλλει για τίποτα. Ειδοποιό γνώρισμα της επιστήμης είναι η διαψευσιμότητά της. Oμως, η επιστήμη του Ντώκινς μοιάζει αλάθητη. Το ίδιο και ο ανθρωπισμός του. Το πνεύμα των καιρών του Ντώκινς είναι χαρούμενο, ειρηνοποιό, φωτεινό. Φαίνεται να μην το άγγιξε διόλου ο νιτσεϊκός θάνατος του Θεού και η έλευση του ευρωπαϊκού μηδενισμού.

Ο Ντώκινς γράφει σαν να είχε να κάνει με ένα πρόβλημα απλό, αυτονόητο. Και μας ζητεί να πάρουμε την απόφασή μας εδώ και τώρα, δημόσια. Πρόκειται άλλωστε, μας λέει, για ένα ερώτημα επιστημονικό. Ολόκληρο το βιβλίο είναι χτισμένο πάνω σε μια απειλητική διάζευξη: μαζί μας ή εναντίον μας. Αναρωτιέται κανείς τι πρέπει να κάνει αν θέλει να σκεφτεί λίγο ακόμα, αν προτιμά να μην απαντήσει, αν θεωρεί ότι πρόκειται για ένα προσωπικό του ερώτημα, απ’ αυτά που αξίζει να συζητά μονάχα με τους φίλους του. Κι όντως η νεωτερικότητα προσπάθησε να βγάλει το περί Θεού ερώτημα έξω απ’ τον δημόσιο χώρο, προορίζοντάς το για το πεδίο του ιδιωτικού. Και αναπόφευκτα συνάντησε την αντίδραση της θρησκείας. Προσφάτως στην Αμερική με τη διαμάχη δαρβινισμού και δημιουργισμού, στη Γαλλία με το ζήτημα της μαντίλας στα δημόσια σχολεία, στην Ελλάδα με το θέμα των ταυτοτήτων είχαμε την ευκαιρία να δούμε την κρισιμότητα της σχέσης πολιτικής και θρησκείας. Oμως ο Ντώκινς δεν θέλησε να γράψει για τη θέση της θρησκείας στον δημόσιο χώρο και την πολιτική αντιπαράθεση. Επιχείρησε να δείξει ότι τέτοιο ζήτημα δεν υφίσταται πραγματικά, διότι Θεός δεν υπάρχει.

Το πρόβλημα του Ντώκινς δεν είναι ούτε ότι υιοθετεί εσφαλμένες απόψεις, ούτε ότι τα ερωτήματα που θέτει έχουν ήδη λυθεί. Η ύπαρξη του Θεού, η σχέση της θεολογίας με την επιστήμη, την φιλοσοφία και την πολιτική, η δυνατότητα θεμελίωσης μιας ηθικής σε ένα κόσμο χωρίς Θεό είναι προβλήματα που συζητήθηκαν και θα συζητιούνται. Το πρόβλημα είναι ότι τούτο δεν γίνεται όπως θέλει να το κάνει ο ίδιος, με τυμπανοκρουσίες και πολεμικές σάλπιγγες και με μια τέτοια ακλόνητη αμετροέπεια. Oπως ήταν αναμενόμενο, ο Ντώκινς δίνει τον καλύτερό του εαυτό όταν μιλά για την επιστήμη του. Τότε, όμως μόνο τότε, είναι ένας γοητευτικός συγγραφέας. Τέλος, θα πρέπει να σταθεί κανείς στην εντυπωσιακή δουλειά των μεταφραστών και των επιμελητών της ελληνικής έκδοσης· τους αξίζουν τα πιο θερμά συγχαρητήρια.