Το άρθρο αυτό δεν θα ασχοληθεί συνολικά με τον βίο και την προσφορά του σπουδαίου ιεραπόστολου, και σεβαστού αγίου και μάρτυρα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Κοσμά του Αιτωλού (1714-1779[1]). Είναι γνωστό άλλωστε ότι αυτή η σημαντική εκκλησιαστική προσωπικότητα, σε μια πολύ δύσκολη εποχή, επανασύνδεσε τον λαό με το γνήσια ορθόδοξο, πατερικό φρόνημα[2], βοήθησε στην εξύψωση του κλήρου με μια σειρά από νουθεσίες και κριτικές παρατηρήσεις[3], αλλά και στην πνευματική αναβάθμιση των κατοίκων, μέσω μιας ελληνικής (ως φορέα πνευματικού πολιτισμού κατά τα πατερικά πρότυπα) αλλά και ορθόδοξης (ως φορέα της αυθεντικής πίστεως) παιδείας[4]. Είναι ο άνθρωπος που συνέβαλε όσο λίγοι στην εθνική υπόθεση, ηλεκτρίζοντας το υπόδουλο Γένος με τα κηρύγματά του[5], με τα οποία «έρριπτεν επί της ζωής φως» και βοηθούσε τον λαό «να αντιληφθή την κατάστασιν του» [6]. Ο άγιος Κοσμάς «είναι ίσως ο μοναδικός που φέρει το διπλό τίτλο του ‘ισαποστόλου’ και ‘εθναποστόλου’» [7].

Κι όμως, κάποιοι εκπρόσωποι της γνωστής αντιχριστιανικής πολεμικής, μην έχοντας τι άλλο να πουν, προσπάθησαν να πλήξουν τη θρυλική αυτή μορφή με ανυπόστατες κατηγόριες περί δήθεν «αντισημιτισμού». Σε απάντηση τους, δημοσιεύεται το κείμενο αυτό.

 

Η μεθόδευση

Δεν χρειάζεται φιλοσοφία για να καταλάβουμε τον λόγο που κάποιοι επέλεξαν την λέξη «αντισημιτισμός» για να επιτεθούν στον Πατροκοσμά. Είναι απλό και παλιό το τέχνασμα: ο όρος αυτός έχει φυλετικό περιεχόμενο και ασφαλώς, παραπέμπει υποσυνείδητα τον αναγνώστη, στο απεχθές χιτλερικό ολοκαύτωμα. Νομίζουν δηλ. ότι έτσι μπορούν να δώσουν «βάρος» σε ένα ανύπαρκτο επιχείρημα. Εύκολα θα φανεί όμως, ότι οι άνθρωποι αυτοί το μόνο που καταφέρνουν είναι να επιδείξουν εκτεταμένη προκατάληψη.

Αυτό που στην ουσία κάνουν οι πολέμιοι του Πατροκοσμά, είναι να προσαρμόζουν την αλήθεια στα μέτρα που τους βολεύει, ώστε να προκύπτει συνεκδοχικά από τις παραθέσεις τους ένας δήθεν «αντισημιτισμός».

 

Το όλο θέμα έχει ως εξής:

Ο Κοσμάς ο Αιτωλός κήρυξε σε μια δύσκολη εποχή όπου ο χριστιανικός λαός βρισκόταν σε φανερή ηθική κατάπτωση και αμάθεια. Ζούσε, συνθλιβόμενος ανάμεσα στην καταπίεση των Τούρκων και την οικονομική εκμετάλλευση των Εβραίων, και οδηγούμενος από τις άθλιες συνθήκες ζωής στην θρησκευτική χαλάρωση, στην απιστία, ακόμη και σε εκούσιο εξισλαμισμό, χάνοντας τη σύνδεση με την ορθόδοξη πίστη του, και ταυτόχρονα τον ελληνισμό του[8].

Στο κήρυγμά του, εκτός άλλων, ο Πατροκοσμάς συχνά μιλούσε για την ανάγκη απομάκρυνσης των χριστιανών από τις εβραϊκές συνήθειες και συναναστροφές, οι οποίες αλλοίωναν το ορθόδοξο φρόνημα και την ενότητά τους. Στις περιπτώσεις αυτές, αναφερόταν και σε λαϊκές αντιεβραϊκές δοξασίες της εποχής, τις οποίες φαίνεται θεωρούσε πραγματικότητα.

Ο Θανάσης Παπαθανασίου, που σε άρθρο του ασχολήθηκε ειδικά με αυτό το θέμα σημειώνει:

«Ότι ο άγιος Κοσμάς υιοθετούσε λαϊκές αντιεβραϊκές παραδόσεις έχει διαπιστωθεί από παλιότερα […]». Όμως, «όσο κι αν δεν συμμεριζόμαστε τις αιχμηρότατες αντιεβραϊκές δοξασίες» οφείλουμε να δούμε πως επρόκειτο για μια εποχή «αντιπαράθεσης και […] εργώδους ποιμαντικού αγώνα ώστε κάθε θρησκευτική κοινότητα να μην αλλοιωθεί από άλλην» [9].

 

Παρακάτω θα δούμε αναλυτικά ότι καμία απολύτως σχέση με «αντισημιτισμό» δεν είχε ο Πατροκοσμάς. Οι αναγνώστες όμως που θα «πέσουν» επάνω σε τέτοια συκοφαντικά κείμενα ας γνωρίζουν ότι χρησιμοποιείται μια ανέντιμη μέθοδος για να τον κατηγορήσουν, και δεν είναι άλλη από την αποσιώπηση, δηλ. την απόκρυψη όλων εκείνων των τμημάτων του κηρύγματος του αγίου Κοσμά τα οποία φανερώνουν την γνήσια χριστιανική αγάπη και συγχωρητικότητα του προς όλους τους ανθρώπους.

 

Οι ταραγμένες σχέσεις Χριστιανών και Εβραίων 

Οι λαϊκές δοξασίες που ήταν διαδεδομένες την εποχή εκείνη ανάμεσα στους χριστιανικούς πληθυσμούς, αποτελούσαν μύθους και φήμες κατά των Εβραίων, όπως π.χ. αναφορές για δήθεν μυστικές και αιματηρές θυσίες που πραγματοποιούσαν, «αποδεικνύοντας τη βαθιά κρίση που διέρχονταν κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας» οι σχέσεις τους[10]. Αξίζει να δούμε με συντομία τα βαθύτερα αίτια που δημιούργησαν τις δοξασίες αυτές.

 Από την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την έναρξη της Τουρκοκρατίας, οι χριστιανοί κάτοικοι βιώνουν μια δύσκολη πραγματικότητα:

 

«Οι Εβραίοι εισδύουν… στο περιβάλλον του σουλτάνου (μέσα στις κλίκες και στα κτήματα του) και των ισχυρών του τόπου. Αυτοί ουσιαστικά διαχειρίζονται τις ιδιωτικές υποθέσεις των υπουργών του και είναι οι απαραίτητοι σύμβουλοι τους…Επομένως διαθέτουν πολιτικά μέσα και έχουν δύναμη. Τα μεγάλα κεφάλαια, που έχουν αποκτήσει με το εμπόριο, τα κινούν προς μεγαλύτερα κέρδη…Ο Γερμανός περιηγητής Dernschwam παρατηρούσε στα 1553 ότι οι Εβραίοι ήθελαν να περνούν τον καιρό τους αργόσχολα, όπως και οι Τούρκοι, γιατί άλλοι, οι σκλάβοι, δούλευαν γι’ αυτούς…Είναι ανακατωμένοι σε όλες τις εμπορικές δουλειές, επηρεάζουν την οικονομική πολιτική του κράτους, μισθώνουν τους φόρους…Στα 1629 ο τότε μεγάλος βεζίρης, για ν’ ανταπεξέλθη στις τεράστιες ανάγκες του κράτους επέβαλε βαρείς φόρους στους Εβραίους και χριστιανούς, αλλά στους τελευταίους φέρθηκε κατά την είσπραξη τους με μεγαλύτερη αυστηρότητα, γιατί οι πρώτοι χρησιμοποίησαν το κύρος τους, για ν’ αποφύγουν τα παθήματα των δεύτερων...Οι Τούρκοι…γενικά τους θωπεύουν. Μολονότι είναι σκλάβοι, έχουν έναν αέρα κυρίου…συσσωρεύουν τεράστια πλούτη είναι έμπιστοι των Τούρκων και δηλωμένοι εχθροί των χριστιανών. Είναι ακόμη μεσίτες του τοκογλυφικού εμπορίου και των συναφών επιχειρήσεων» [11].

 

Εκτός της οικονομικής τους υπεροχής, συχνά, η έχθρα ανάμεσα στις δύο κοινότητες, την εβραϊκή και την χριστιανική, οδηγούσε τους Εβραίους να παίζουν τον ρόλο κατασκόπου υπέρ των Τούρκων και καταδότη των χριστιανών[12] [13] [14], ενώ συχνότατα τους βλέπουμε να παίρνουν ενεργά μέρος στις τουρκικές διώξεις και σφαγές κατά του άμαχου χριστιανικού πληθυσμού σε περιπτώσεις αναταραχών ή επαναστατικών κινημάτων[15] [16] [17] [18].

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, ιδίως κατά την επανάσταση του 1821, οι χριστιανοί πολεμιστές, να οδηγηθούν σε σκληρές πράξεις αντιποίνων εναντίον τους, όπως π.χ. στη σφαγή της Τριπολιτσάς, ως «εκδίκηση για τα δεινά που έπαθαν οι Έλληνες από τους Εβραίους στην προεπαναστατική και επαναστατική περίοδο» [19]. Όπως γράφει ο Διονύσιος Κόκκινος,  «είχαν ενθυμηθή την εναντίον των Ελλήνων δράσιν των Εβραίων της Κωνσταντινουπόλεως, της Σμύρνης και του Αϊβαλί. Εκεί επληρώνοντο τα εγκλήματα γενεών παρελθουσών, αιώνων και του τραγικού παρόντος…αλλά με πόσην αγριότητα!» [20].

 

Δεν είναι λοιπόν δύσκολο να γίνουν αντιληπτοί οι λόγοι ύπαρξης των αντιεβραϊκών λαϊκών μύθων: η πολεμική τους κατά του Χριστιανισμού, η οικονομική τους δύναμη και καταπίεση προς τους χριστιανούς, η συμμαχία τους με τους Τούρκους, ήταν παράγοντες που καλλιέργησαν την έχθρα και βοήθησαν στην ανάπτυξη τέτοιων δοξασιών.

 

Το πραγματικό περιεχόμενο του κηρύγματος του Πατροκοσμά

Μέσα στο φορτισμένο, ιστορικό αυτό πλαίσιο, λιγότερο απορούμε για την εμφάνιση αντιεβραϊκών λαϊκών δοξασιών και περισσότερο θαυμάζουμε την γνήσια ορθόδοξη στάση του αγίου, όπως αυτή φαίνεται στα σημεία των διδαχών του, που δυστυχώς αποκρύπτουν οι πολέμιοί του.

Λόγους «θρησκευτικής πολεμικής…αναμφίβολα» εκφράζει ο Κοσμάς ο Αιτωλός· «ουσιαστικά είναι λόγος περί αποστασίας» [21]. «Κατά πόσο όμως συνιστά κήρυγμα αντισημιτικό, νομίζω πως θα πρέπει να ‘χουμε ενδοιασμούς, τη στιγμή που ρητά αποκηρύττει τη λογική των διωγμών και των πογκρόμ» [22].

Τι είναι ο «αντισημιτισμός»; Στο λεξικό του καθ. Μπαμπινιώτη διαβάζουμε τα εξής:

«Σύνολο στάσεων και ενεργειών που απορρέουν από τη δογματικά θεμελιωμένη εχθρότητα κατά των εβραϊκών κοινοτήτων…2. (γενικότ.) η εχθρική προδιάθεση απέναντι στο εβραϊκό στοιχείο»[23].

 

Σε απόλυτη αντίθεση με τον παραπάνω ορισμό, λέει ο άγιος Κοσμάς ως επίλογο της διδαχής που επικαλούνται οι συκοφάντες του:

«Τούτα διατί σας τα είπα χριστιανοί μου; Όχι διά να φονεύετε τους Εβραίους και να τους κατατρέχετε, αλλά να τους κλαίετε, πως άφησαν τον Θεόν και επήγαν με τον Διάβολον. Σας τα είπα να μετανοήσωμεν εμείς τώρα όπου έχομεν καιρόν, διά να μη τύχη και μας οργισθή ο θεός και μας αφήση από το χέρι του και το πάθωμεν και εμείς ωσάν τους Εβραίους και χειρότερα» [24].

 

Και βεβαίως, αυτός ο επίλογος είναι από τα σημεία που συνήθως αποκρύπτουν… Και όχι μόνο αυτό αλλά και πολλά σημεία, όπου φαίνεται ξεκάθαρα πως ούτε τις διώξεις διδάσκει, ούτε το μίσος προς τους ετεροδόξους:

«Αδελφοί μου χριστιανοί, να χαίρεσθε και να ευφραίνεσθε οπού ευρέθητε χριστιανοί ορθόδοξοι και να κλαίετε και να θρηνήτε τους απίστους και αιρετικούς» [25].

Ούτε καν την αδικία δεν επιτρέπει ο Πατροκοσμάς διαψεύδοντας τους κατήγορούς του:

«Αδελφοί μου. Όσοι αδικήσατε ή χριστιανούς ή Τούρκους ή Εβραίους ή Φράγκους να δώσετε το άδικον οπίσω, διατί είναι κατηραμένο και δεν βλέπετε καμμίαν προκοπήν. Εκείνα τα άδικα τα τρώτε διά να ζήτε και διά εκείνα τα άδικα σας θανατώνει ο θεός και σας βάνει εις την Κόλασιν…Ένα άσπρο άδικο να βάλης μέσα εις εκατό πουγγιά, όλα τα μαγαρίζει…όσοι αδικηθήκαμεν να συγχωρώμεν τους εχθρούς μας διά εδικόν μας καλόν και όσοι αδικήσαμε να δίνωμε τα άδικα οπίσω» [26].

Και προσθέτει:

«Ανίσως και δεν επιστρέψης το άδικον οπίσω, να κλαύσης, να παρακάλεσης να σε συγχωρέσουν εκείνοι οπού τους αδίκησες. Όλοι οι πνευματικοί, πατριάρχαι, αρχιερείς, ιερείς. Όλος ο κόσμος να σε συγχώρεση, ασυγχώρητος είσαι. Αμή ποιος έχει την εξουσίαν να σε συγχωρέση; Εκείνος όπου τον αδίκησες» [27].

 

Ο Πατροκοσμάς «δεν στρέφεται κατά του εβραϊκού λαού», δεν παρουσιάζει κάποιου τύπου εχθρική προδιάθεση για λόγους διαφορετικότητας, αλλά προβληματίζεται και αγανακτεί για τις συκοφαντίες «εις βάρος της Ορθοδοξίας που συντελούν στον αποπροσανατολισμό και την απιστία του Λαού»[28]. Στα πλαίσια αυτά, και καθώς για τον άγιο Κοσμά, «η αγάπη και η ευλάβεια προς τον Θεόν έπρεπε να εκδηλώνεται…και δια της τηρήσεως της Κυριακής αργίας», υπήρχε ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα γιατί την «κατέλυον oι Εβραίοι με τα παζάρια»[29]. Και σ’ αυτό, εναντιώθηκε με επιμονή.

Όμως, η μελέτη του συνόλου των διδαχών του φανερώνει ότι «το κύριο ενδιαφέρον του δεν επικεντρώνεται στους εβραίους, αλλά στους χριστιανούς, των οποίων η πίστη και το ήθος κινδυνεύουν να αλλοιωθούν από την καθημερινή συναναστροφή και τη σύμπραξη τους με εβραίους εμπόρους. Σκοπός του δεν είναι η δημιουργία κινήματος εξόντωσης των εβραίων, ούτε η οικονομική συντριβή τους με σκοπό να περάσει η οικονομία στα χέρια των ελλήνων, αλλά η δημιουργία σταθερού και σθεναρού μηχανισμού αντίστασης στην εβραϊκή προπαγάνδα, ώστε να διαφυλαχθεί αλώβητη και αυθεντική η χριστιανική και κατ’ επέκταση η εθνική συνείδηση και ζωή» [30].

Ασφαλώς, μπροστά στον κίνδυνο διακοπής των εμπορικών συνεργασιών και στην απώλεια εσόδων, και με τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που δημιουργήθηκαν, ιδιαίτερα με τη μετάθεση της ημέρας του «παζαριού» από την Κυριακή στο Σάββατο ή την Πέμπτη, ήταν φυσικός ο ξεσηκωμός των εβραίων τον οποίο ακολούθησε ο προγραμματισμός της εξόντωσης του αγίου, με την προσφορά χιλιάδων «πουγγιών» στους δολοφόνους του[31]. Οι οποίοι τελικά τα κατάφεραν, «συκοφαντήσαντες τον Κοσμάν προς τας τουρκικάς αρχάς ως όργανον των Ρώσων και υποκινητήν επαναστάσεως και προσενεγκόντες ικανά χρήματα εις τον Κούρτ πασάν του Βερατίου…Εμαρτύρησε κρεμασθείς εκ δένδρου την 24ην Αυγούστου 1779…Το λείψανόν του, ανασυρθέν εκ του ποταμού, όπου ερρίφθη υπό των δημίων, ετάφη εις το πλησίον χωρίον Κολικόντασι» [32].

 

Επίλογος

Για άλλη μια φορά, μια μερίδα στρατευμένων συκοφαντών του διαδικτύου χρησιμοποίησε την προπαγάνδα και το ψέμα ως μέσο αντιχριστιανικής πολεμικής. Ας ελπίσουμε ότι οι αναγνώστες των ιστοσελίδων τους, θα τους δείξουν επιτέλους ότι αναμένουν απ’ αυτούς και τα κείμενά τους μια στοιχειώδη τουλάχιστον αξιοπρέπεια.

 

Σημειώσεις: